E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Zwierzęce początki

Pewne cechy uważane za typowo ludzkie mają swoje początki w ewolucji australopiteków (Australopithecus — dosłownie „południowa małpa”). Pionowa postawa i dwunożny sposób poruszania się pojawiły się ok. 6 mln lat temu, a „ludzkie” uzębienie — ze zredukowanym kłem, ok. 4–3 mln lat temu. Rozwój mózgu oraz zachowań społecznych i narzędziowych przyspieszył już po wyodrębnieniu się spośród australopiteków rodzaju ludzkiego (Homo). Kolejne zmiany budowy czaszki, polegały przede wszystkim na redukcji części twarzowej kosztem zwiększającej swą pojemność mózgoczaszki. Doskonalenie mózgu, a zarazem zwolnienie rąk od funkcji lokomotorycznych dały w efekcie wzrost umiejętności narzędziowych. Rozwój kultury i świadomości związany był najprawdopodobniej z pojawieniem się w większym mózgu (u Homo habilis średnio ok. 650 cm3) świadomości typu refleksyjnego i powstaniem typowo ludzkich potrzeb, takich jak potrzeba posiadania uogólnionego modelu świata i sensu życia.

Kasownik: Hawana, 30.10.1997
Hawana, Kuba
(22.06.2002)

Dalsze zwiększenie wielkości puszki mózgowej i rozwój obszarów korowych związanych z funkcją mowy, pozwoliło na powstanie mowy asyntaktycznej (bez składni i gramatyki) i wytworzenie złożonej kultury duchowej. Sprzężenie pomiędzy rozwojem zachowań narzędziowych i społecznych, a rozwojem mózgu, zaowocowało w górnym paleolicie powstaniem rozwiniętych systemów religijnych, zaś związek pomiędzy ewolucją partii korowych mózgu, odpowiadających za czynności ruchowe i funkcje mowy, doprowadził do przekształcenia mowy asyntaktycznej w syntaktyczną. Końcową fazą procesu uczłowieczania było przejście na gospodarkę wytwórczą (neolityczna rewolucja rolnicza), urbanizacja i pojawienie się pisma.


Blok: Czad 2254 w bloku 321 A
Blok_B: Czad 2254 w bloku 321 B
Czad, Mi 2254 w bloku 321 A i B
(30.10.2001)
Ewolucja człowieka była i jest przedstawiana często w uproszczonej, a nawet mocno zbarbaryzowanej wersji, w której ogranicza się ją do hasła o pochodzeniu człowieka „od małpy”. Niekiedy ukazuje się ją także (tak jak na tych znaczkach i datownikach) w sposób sugerujący kierunkowość i celowość ewolucji oraz jej liniowy przebieg, podczas gdy w rzeczywistości powstanie Homo sapiens ani nie było przez ewolucję zaplanowane, ani jej nie zakończyło, a przez większość czasu istniały obok siebie dwa lub więcej rodzaje lub gatunki istot ludzkich.
Znaczek: Gibraltar 1350
Gibraltar, Mi 1350
(12.11.2009)
K. Darwin i jego opublikowana w 1871 roku książka „The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex”, której krótka charakterystyka przedstawiona jest na stronie gumowanej znaczka. W pracy tej Darwin zastosował swoją teorię do ewolucji człowieka. Wprowadził też pojęcie doboru płciowego oraz wyjaśnił ewolucję kultury człowieka, różnice pomiędzy płciami oraz fizyczne i kulturowe cechy rasowe.
Znaczek: Urugwaj 3064
Urugwaj, Mi 3064
(31.08.2009)
Znaczek: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 4036
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Mi 4036
(29.05.2009)
Znaczek: Bośnia i Hercegowina 543
Bośnia i Hercegowina, Mi 543
(10.09.2009
Znaczek: Ekwador 2023
Ekwador, Mi 2023
(12.02.1986)
Znaczek: Paragwaj 5077
Paragwaj, Mi 5077
(26.05.2010)
Znaczek: Czad 2254 A
Czad, Mi 2254 A i B
(30.10.2001)
Znaczek_B: Czad 2254 B
Blok: Bośnia i Hercegowina, Republika Serbska 434
Bośnia i Hercegowina —
Republika Serbska, Mi 434
(1.07.2008)
Kasownik: London W1, 12.02.2009
Londyn W1, Wielka Brytania
(12.02.2009)
Kasownik: Bletchley, 12.02.2009
Bletchley, Wielka Brytania
(12.02.2009)
Kasownik: Monachium, 24.11.2009
Monachium, Niemcy
(24.11.2009)
Kasownik: Roma Filatelico, 12.02.2009
Roma Filatelico, Włochy
(12.02.2009)
Znaczek: Włochy 3280
Włochy, Mi 3280
(12.02.2009)
Znaczek: Gwinea 6595
Gwinea, Mi 6595
(10.04.2009)
Republika Zielonego Przylądka 943-944 Znaczek: Darwin i czaszki praludzi (Republika Zielonego Przylądka 943) Znaczek: Darwin i czaszki praludzi (Republika Zielonego Przylądka 944)
Republika Zielonego Przylądka, Mi 943–944
(20.10.2009)
Znaczek: Mikronezja 2077
Mikronezja, Mi 2077
(17.02.2009)
Frankatura mechaniczna: Seul, 19.05.2011
Seul, Korea Południowa
(19.05.2011)
Znaczek: Australia 1105
Australia, Mi 1105
(16.03.1988)
Znaczek: Macedonia 508
Macedonia, Mi 508
(17.05.2009)
Blok: Togo 4527 w bl. 721
Togo, Mi 4527 w bloku 721
(11.10.2012)
Znaczek: Serbia 667
Serbia, Mi 667
(9.05.2016)
Znaczek: Estonia 861
Estonia, Mi 861
(9.05.2016)
Blok: Sierra Leone, Mi 6777 w bloku 887
Sierra Leone, Mi 6777 w bloku 887
(21.12.2015)
Blok: Sierra Leone, Mi 7897 w bloku 1111
Sierra Leone, Mi 7897 w bloku 1111
(28.11.2016)
Znaczek: Sierra Leone, Mi 7895
Sierra Leone, Mi 7895
(28.11.2016)
Znaczek: Sierra Leone, Mi 7896
Sierra Leone, Mi 7896
(28.11.2016)
Na tym arkusiku znaczków RPA, kraju oficjalnie szczycącego się mianem „kolebki ludzkości”, przedstawiono drzewo genealogiczne człowieka na przestrzeni ostatnich 3 milionów lat, od Australopithecus africanus i Australopithecus aethiopicus począwszy, poprzez Australopithecus robustus (Paranthropus robustus), Homo ergaster i Homo heidelbergensis, aż po Homo sapiens. Nasi przodkowie nie żyli samotnie, jak my, ale zawsze mieli towarzystwo co najmniej 2–3 innych gatunków podobnych sobie istot.
Republika Południowej Afryki, Mi 1736–1739
(20.11.2006)
Znaczek: Mikronezja 2075
Mikronezja, Mi 2075
(17.02.2009)
Znaczek: Palau 1645
Palau, Mi 1645
(15.03.2000)
Początki antropogenezy sięgają schyłku epoki miocenu, kiedy rozpoczęło się przejście pierwszych istot człekokształtnych od nadrzewnego do naziemnego trybu życia, co z czasem umożliwiło wykorzystanie rąk, dotychczasowego narządu ruchu, do nowych czynności, m.in. używania narzędzi. Inną konsekwencją odmiennego trybu życia były zmiany anatomiczne, takie jak dostosowanie szkieletu, od stóp aż po czaszkę, do postawy wyprostowanej i przekształcenia uzębienia.
Dla porównania — stopy dwóch małp: zwierzo- i człekokształtnej oraz człowieka, a także czaszki człowieka współczesnego i goryla.

Pliopitek

Pliopithecus vindobonensis — według rysunku Zdeňka Buriana (1905–1981).
Pliopiteki — wczesne antropoidy z przełomu oligocenu i miocenu sprzed ok. 15–10 mln lat, to kopalne małpy wąskonose, być może bezpośredni przodkowie gibbona. Ich najstarsze szczątki znaleziono w Afryce, ale Pliopithecus vindobonensis zamieszkiwał Europę (np. znaleziska koło Opawy w Czechach i w miejscowości Devínska Nová Ves koło Bratysławy) w okresie od połowy do późnego miocenu. Prowadził nadrzewny tryb życia i odżywiał się liśćmi. Średnia masa osobnika wynosiła ok. 7 kg.
Czechy
(2006 r.)

Oreopitek

Kasownik: Lucca, 24.04.1991
Lucca, Włochy
(24.04.1991)
Oreopithecus bambolii, którego czaszkę pokazano na tym datowniku, to wczesnoplioceńska małpa wąskonosa. Jej skamieniałości odkrył w Toskanii i opublikował po raz pierwszy w 1872 roku francuski paleontolog Paul Gervais. W 1957 roku odkopano tam prawie kompletny szkielet. Dotychczas znaleziono szczątki należące do ok. 50 osobników. Datowane są one na przedział ok. 9–7 mln lat. Oreopitek był związany zapewne bardziej ze środowiskiem bagiennym niż z sawanną, czy lasem. Prawdopodobnie przyjmował postawę dwunożną, ale budowa jego ramion i palców rąk świadczy o przystosowaniu do nadrzewnego trybu życia (odżywiał się liśćmi). Osiągał masę 30–35 kg.

Egiptopitek

Znaczek: Palau 1634
Palau, Mi 1634
(15.03.2000)
Czaszka egiptopiteka (Aegyptopithecus zeuxis), oligoceńskiej wczesnej małpy ze stanowiska Fajum (Fayum) w Egipcie (ok. 30–28 mln lat). Ta prawie kompletna czaszka wraz z żuchwą została odkryta w 1965 roku przez Elwyna L. Simonsa. O hominoidalnym charakterze egiptopiteka — zwierzęcia wielkości dzisiejszego gibona — świadczą m.in. pięcioguzkowe zęby trzonowe, wykazujące wzór dryopitekoidalny.
Uwaga: na znaczku podana jest informacja, że jest to należąca do Diapithicine czaszka sprzed 8 mln lat, ale taki takson nie istnieje!

Prokonsul

Znalezisko wczesnej małpy człekokształtnej (hominoida) z Koru w Kenii opisał w 1933 r. Anglik A. T. Hopwood i nadał mu — po szympansie imieniem Consul, ulubieńcu londyńskiego ZOO — nazwę Proconsul africanus.
W latach 30. i 40. XX w. Louis Leakey i jego żona Mary odkryli nad Jeziorem Wiktorii (Kenia) liczne szczątki tych wczesnych małp człekokształtnych pochodzące z wczesnego miocenu (ok. 20 mln lat temu).

Znaczek: Wspólnota Afryki Wschodniej 167
Wspólnota Afryki Wschodniej, Mi 167
(2.05.1967)
Znaczek: Kenia 213
Kenia, Mi 213
(19.01.1982)
Znaczek: Togo 4962
Togo, Mi 4962
(3.06.2013)

Proconsul, to kopalna czworonożna małpa człekokształtna z wczesnego miocenu, żyjąca w Afryce ok. 20–18 mln lat temu. Prokonsul, wielkością zbliżony do niewielkiego szympansa, przebywał zarówno na drzewach, jak i na powierzchni ziemi. Posiadał równej długości kończyny przednie i tylne, czaszkę o lekko wypukłej kości czołowej ze słabo wykształconymi wałami nadoczodołowymi oraz zęby, typowe dla małp odżywiających się głównie owocami. Ponieważ owoce zawierają mało białka, prokonsul musiał uzupełniać je także innym pokarmem.
Na znaczkach powyżej pokazana jest najlepiej zachowana czaszka Proconsul africanus (sprzed 17,5 mln lat), która została wydobyta przez Mary Leakey w 1948 roku na wysepce Rusinga na Jeziorze Wiktorii (zach. Kenia). Pojemność tej czaszki wynosi ok. 320 cm3, jest więc mniejsza niż u szympansów.
Zbiory: National Museums of Kenya, Nairobi (nr inw. KNM-RU 7290).

Znaczek: Kuba 4106
Kuba, Mi 4106
(15.05.1998)
Znaczek: Niger 1849
Niger, Mi 1849
(27.10.2000)
Znaczek: Togo 4961
Togo, Mi 4961
(3.06.2013)

Driopitek

Dryopithecus — najlepiej poznane kopalne europejskie małpy człekokształtne, które żyły w środkowym i późnym miocenie (14–10 mln lat temu) na terenie Europy. Ich szczątki zostały znalezione po raz pierwszy w 1856 roku na terenie Francji.
Uzbekistan, Mi 442
(10.05.2002)

Szympans

Znaczek: Kuba 4107
Kuba, Mi 4107
(15.05.1998)
Znaczek: Wielka Brytania 2087
Wielka Brytania, Mi 2087
(25.02.2003)
Szympans (Pan troglodytes), to najinteligentniejsza małpa człekokształtna z rzędu naczelnych, zamieszkująca lasy tropikalne Afryki równikowej. Ciężar ciała samców wynosi średnio 60 kg (samic ok. 45 kg), a objętość mózgu ok. 400 cm3.
Od dawna przypuszczano, że szympans jest naszym najbliższym krewnym wśród zwierząt, ale dopiero dzięki badaniom genetycznym okazało się, że szympans jest bliżej spokrewniony z człowiekiem, niż z gorylem! Choć drogi ewolucyjne szympansów i ludzi rozeszły się ok. 7 milionów lat temu, to nasze genomy różnią się zaledwie o ok. 1% (w sekwencjach kodujących — różnice uwzględniające mutacje w niekodującym DNA są nieco większe).

Wczesne (późnomioceńskie) hominidy

W październiku i listopadzie 2000 roku francusko-kenijska ekspedycja paleontologiczna pod kierownictwem Brigitte Senut i Martina Pickforda odkryła w okolicy Tugen Hill (stanowisko Kapsomin w okręgu Baringo, Kenia) kości dwunożnych — o czym świadczą kości udowe — hominidów żyjących ok. 6–5,8 mln lat temu. Gatunek ten nazwany został przez odkrywców Orrorin tugenensis.

Drugą wczesną istotą człowiekowatą, wykazującą cechy zarówno ludzkie, jak i małpie, której kopalne szczątki datowane są na ok. 4,4 mln lat temu, jest odkryty przez Tima White'a (z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley) i Berhane'a Asawa na stanowisku Aramis w środkowym biegu rzeki Awash (Etiopia) Ardipithecus ramidus (Ardipithecus – dosłownie „naziemna małpa”, ramidus – „korzeń” w lokalnym języku etiopskim). W 1993 roku międzynarodowy zespół badaczy wydobył w Aramis ponad 40 fragmentów (szczęki, zęby, kości długie) kilku osobników Ardipithecus, a w rok później dalszych 90 fragmentów, w tym zachowany w połowie szkielet. Najstarsze szczątki (głównie zęby) ardipiteków, określane początkowo jako podgatunek Ardipithecus ramidus kadabba zostały w 2004 roku uznane za należące do odrębnego gatunku Ardipithecus kadabba (są one datowane 5,8–5,2 mln lat). Na górnych kłach występowały jeszcze ślady ostrzenia o dolne przedtrzonowce, jak to się dzieje u małp, a nie zdarza się u późniejszych hominidów w związku z zanikiem roli kłów jako broni do walk w obrębie grupy i oręża obronnego.

Ardipitek, drobnej postury, ok. 120 cm wzrostu, był także dwunożny. Wykazuje on mieszankę cech hominidów i małp człekokształtnych (uzębienie i anatomia czaszki). W dodatku, w odróżnieniu od pozostałych hominidów, ma cienką warstwę szkliwa na zębach, podobnie jak afrykańskie małpy człekokształtne. To doprowadziło do wysunięcia hipotezy, że Ardipithecus ramidus jest gatunkiem stojącym u korzenia naszego drzewa rodowego (stąd nazwa). Zapewne dał początek australopitekom, które stanowią kolejne ogniwo antropogenezy.

Sahelanthropus tchadensis

Znaczek: Czad 2510 Znaczek: Czad 2511 Znaczek: Czad 2512 Znaczek: Czad 2513
Czad, Mi 2510–2513 + 2514 w bloku 406
(19.07.2005)
Jednak w chwili obecnej za najwcześniejszego hominida uważa się Sahelanthropus tchadensis, który żył ok. 7–6 mln lat temu, tuż po rozejściu się linii rozwojowych szympansów i hominidów. Istoty te miały niewielkie kły z dość grubym szkliwem, a zarazem niewielki mózg (pojemność mózgoczaszki wynosiła zaledwie 320–380 cm3) i bardzo wydatne wały nadoczodołowe.
Ten nowy rodzaj człowiekowatych, określony przydomkiem Toumaï („nadzieja życia” — imię nadawane miejscowym dzieciom urodzonym u progu pory suchej), opisał w 2002 roku na łamach „Nature” Michel Brunet, kierujący międzynarodowym zespołem z Mission Paléoanthropologique Franco Tchadienne, uniwersytetów w Poitiers i N'Djamena oraz Centre National d'Appui e la Recherche w N'Djamena.
Prezentowany na znaczkach Czadu okaz (czaszka oznaczona symbolem TM 266-01-060-1) odkryty został przez A. Djimdoumalbaye w 2001 roku na późnomioceńskim stanowisku Toros-Menalla na pustyni Djurab w północnym Czadzie. Oprócz tej kompletnej czaszki badacze znaleźli także inne kości, w tym kilka żuchw.
Szczątki Toumaïa rozpętały dyskusję, czy należały one do przodka człowieka, czy małpy. O ich małpim pochodzeniu miała świadczyć spłaszczona czaszka o niewielkiej pojemności i przypuszczalny wzrost osobnika, nieprzekraczający 120 cm. Nowsze (2008 r.) badania dowodzą, że Toumaï poruszał się na dwóch nogach w postawie wyprostowanej. Jeśli był on rzeczywiście przodkiem człowieka oznacza to, że ewolucyjne rozdzielenie ludzi i szympansów nastąpiło już co najmniej 8 mln. lat temu.

Australanthropus olteniensis

Całostka Cp: Rumunia P 1254
Rumunia, Mi P 1254
(1998 r.)
Dwa datowniki z Tetoiu, Rumunia
(28.04.1990 i 4.08.1999)

Rekonstrukcja wyglądu osobników Australanthropus olteniensis (Paradolichopithecus arvernensis geticus), których szczątki odkryto w Bugiuleşti-Tetoiu (okr. Vâlcea, Wołoszczyzna), tzw. „protohominidów”, dla których nazwę gatunkową utworzono od rzeki Aluty (rum. Olt). Są one datowane na ok. 1,75 mln lat temu, co oznacza, że byłyby to najstarsze ślady obecności przodków człowieka w Europie. Ta bardzo kontrowersyjna teoria nie jest jednak akceptowana przez większość archeologów i paleoantropologów ze względu na słabe podstawy źródłowe. Obecnie najczęściej są klasyfikowane jako Paradolichopithecus arvernensis geticus (z rodziny makakowatych). Byłby to jeden z najstarszych śladów obecności małp właściwych (Anthropoidea) w Europie.
Na wirniku z 28.04.1990 r. jest „Australonthropus” zamiast „Australanthropus”.

A więc takie były początki

Oto dosłowna ilustracja przysłowia per aspera ad astra, a jednocześnie losów ludzkości — jakiś małpolud przyglądający się księżycowi i John Glenn (ur. 1921), pierwszy astronauta amerykański.
Mozambik, Mi 5630
(28.02.2012)
A później, krok po kroku, Homo sapiens opanował całą naszą planetę i podporządkował ją sobie, a teraz w pogoni za zyskiem eksploatuje ją ponad miarę, tak jakby nic już nie chciał zostawić następnym pokoleniom.
Rumunia, Mi 4566
(25.09.1989)