Kult i magia w neolicie

Plan grobu neolitycznego — szkielet zmarłego leżący w pozycji skurczonej na lewym boku, obok wyposażenie zmarłego: dwa (1?) naczynia stojące w nogach (kultura amfor kulistych?), a za nim widoczny zarys jamy grobowej.

Grutas de Cristal w Molinos (prow. Teruel, wsp. Aragonia) to skomplikowany system krasowy, odkryty w 1961 roku, składający się z sieci bardzo specyficznych komór i galerii, posiadający dwa wyloty nazywane Grutas de Cristal (lub Cuevas de las Graderas) oraz Cueva de las Baticambras. Rozciąga się na powierzchni 126 hektarów, na wysokości od 640 do 1100 m n.p.m. W 2006 roku jaskinia została uznana przez rząd Aragonii za pomnik przyrody.
W 1978 roku, w czasie poszerzania wejścia do jaskini w celu udostępnienia jej do zwiedzania, natrafiono na nieliczne kości dwóch ludzi (tzw. „człowiek z Molinos"). Ich wiek określono na ok. 25 tys. lat temu ze względu na znalezione w pobliżu resztki fauny paleolitycznej, uchodziły więc za najstarsze szczątki człowieka na terenie Aragonii. Jednak po datowaniu radiowęglowym tych kości (żuchwy) okazało się, że należały do człowieka zmarłego ok. 3090–3060 BC. Według prof. José María Rodanésa z Katedry Prehistorii Uniwersytetu w Saragossie, to typowy dla doliny Ebro pochówek neolityczny.

Męska popielnica antropomorficzna, jedno z trzech tego typu naczyń z grobu nr 3 w Center-Kőfej alja (pow. Ózd, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén) ludności kultury ceramiki promienistej (inaczej kultura Pécel), grupa Ózd, czyli faza IIb KCP (2100–1850 BC). Obecność tego typu popielnic świadczy o kontaktach z zachodnią Anatolią (np. stanowisko Troja II).
Zbiory: Magyar Nemzeti Múzeum, Budapeszt (nr inw. 59.14.8).

Ludzie wchodzący do hypogeum Manfredi (IV tys. BC) w Santa Barbara koło Polignano a Mare (prow. Bari, reg. Apulia).
Jest to prawdopodobnie jedyne duże, sztucznie zbudowane podziemne pomieszczenie, w którym nie składano zmarłych, a służyło bliżej nieokreślonym celom kultowym. Znajdują się tu dwie spore podziemne sale wydrążone w wapieniu, z wejściem w postaci pochylni. Na ówczesnych osadach kości dzikich zwierząt spotykane są rzadko, ale w hypogeum znaleziono tuziny czaszek jeleni ułożone w stos, wraz z muszlami i resztkami innych zwierząt, a także malowaną ceramikę typu Serra d'Alto.
Badaniami wykopaliskowymi na tym stanowisku kierował Alfredo Geniola z Cattedra di Paletnologia dell'Università degli Studi di Bari.

Škocjanske jame (wł. Grotte di San Canziano, niem. Höhlen von St Kanzian, pl. Jaskinie Szkocjańskie) to system wapiennych jaskiń w płd.-zach. Słowenii. Rozciągają się one na terenie miejscowości Škocjan pri Divaci, Matavun i Betanja (gminy Divača i Sežana). W ich skład wchodzi ok. 6 km podziemnych korytarzy, schodzących na głębokość do 200 m, a wiele komór cechuje bardzo znaczna wysokość. Przez jaskinię przepływa duża podziemna rzeka o nazwie Reka. Wypływa ona spod szczytu góry Snežnik i wpływa do jaskini wąwozem, niedaleko wioski Škocjan. Następnie przepływa przez całą długość ciągu głównego, tworząc pod drodze liczne wodospady, i wpada do Jeziora Martwego (Mrtvo Jezero), gdzie zaczyna się nieznana część jej podziemnego biegu, mająca blisko 40 km długości — Reka ponownie wypływa na powierzchnię dopiero koło miejscowości Timavo (prow. Triest, Włochy) i tam uchodzi do Adriatyku. W 1996 r. Jaskinie Szkocjańskie zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Jaskinie te były penetrowane przez ludzi już ok. 10 tys. lat temu. Z okresu eneolitu pochodzą znaleziska z jaskiń Tominčeva i Roška špilja. W tej pierwszej znaleziono m.in. wykonaną z miedzi broń: topór i sztylet z rękojeścią. Później jaskinia ta była wykorzystywana jako cmentarzysko, a w późnym antyku i początkach chrześcijaństwa (IV–V w.) jako miejsce kultu. Jaskinia Mušja Jama (lub Velika Jama na Prevali), położona na południe od wsi Škocjan, to 50 m głębokości otchłań, w którą przez niewielki otwór w stropie wrzucano ofiary w postaci metalowej broni (grotów, toporów, mieczy i hełmów) oraz naczyń z brązu. Odkryto tu ponad 1000 różnych przedmiotów datowanych od XII do VIII w. p.n.e.

Jaskinia Cravanche położona jest niedaleko miejscowości o tej samej nazwie, ale już na terenie Belfort (dep. Territoire-de-Belfort, reg. Franche-Comté). Jaskinia ta o głębokości ok. 200 m znajduje się na granicy dwóch wielkich masywów: jasnych wapieni Jury i szarych łupków Salbert, z czym wiąże się jej geneza. Odkryto ją 2 marca 1876 roku w trakcie wydobywania materiałów do budowy fortu Salbert (właściwie Lefebvre). Jaskinia była dostępna do zwiedzania w latach 1891–1933, ale zniszczenia spowodowane odwiedzinami ludzi i kilka zawaleń spowodowały jej zamknięcie. Dopiero na początku XXI wieku przeprowadzono prace zabezpieczające, a od 2008 roku z okazji Europejskich Dni Dziedzictwa mogą ja zwiedzać zorganizowane grupy turystów.
W jaskini Cravanche przypadkowo odkryto liczące kilkanaście grobów cmentarzysko neolityczne (ok. 4000–3000 BC). Prace wykopaliskowe prowadzili Parisot i Voulot. Wyposażenie grobów składało się z ceramiki, narzędzi krzemiennych, kamiennych toporów i siekier, toporów z poroża, ozdób i kości zwierzęcych. Na tej podstawie stwierdzono ich przynależność do kultury Rössen, ale wystąpiły też elementy kultur Michelsberg i Chassey. Stan zachowania szczątków ludzkich był tak dobry, że umożliwił badania nad dietą i chorobami pochowanych tu ludzi.
Zbiory: Musée d'Histoire et d'Archéologie, Belfort.