E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Uprawa ziemi i chów zwierząt

W dziedzinie gospodarki neolit przyniósł bardzo wiele zmian — stąd też często określa się je łącznie terminem „rewolucji neolitycznej” W okresie tym różne społeczności ludzkie stopniowo odchodziły od zdobywania pożywienia wyłącznie na drodze wykorzystywania bogactw naturalnych na drodze łowiectwa i zbieractwa, a podstawą utrzymania stały się rolnictwo (uprawa ziemi) oraz chów zwierząt. Nowe sposoby pozyskiwania żywności zostały odkryte początkowo na Bliskim Wschodzie. Stamtąd, drogą poprzez Anatolię i Półwysep Bałkański, znajomość zbóż i zwierząt hodowlanych rozprzestrzeniła się po całej Europie, sięgając tak daleko na północ, jak tylko pozwalały na to warunki klimatyczne.


Koniec środkowego okresu epoki kamienia (mezolit) i początek neolitu to czas znacznych transgresji morskich. W Europie dotyczy to szczególnie Morza Północnego i Bałtyckiego. Zalane zostają wtedy pomosty lądowe, które łączyły kontynent z obecnymi wyspami brytyjskimi oraz Skandynawią i wyspami duńskimi. Jedną z tych nowo powstałych wysp jest Jersey (ok. 4 tys. BC).
Jersey, Mi 281
(20.04.1982)
Znaczek: Korea Północna 3296 A Znaczek_B: Korea Północna 3296 B
Korea Północna, Mi 3296 A i B
(1.06.1992)
Znaczek: Polska 1372
Polska, Mi 1372 = Fi 1224
(25.02.1963)
Najstarszą techniką uprawy ziemi było kopieniactwo, polegające na stosowaniu do tego celu głównie motyki (dwie motyki z poroża pokazane są na marginesie znaczka, obok naczynia glinianego). Było to typowe zajęcie kobiece, co znalazło swe odbicie w stosunkowo wysokiej pozycji społecznej ówczesnych kobiet. Jednak wraz z zastosowaniem radła do spulchniania ziemi przed siewem oraz wprowadzeniem uprawy sprzężajnej, wzrastała stopniowo rola mężczyzn. Apogeum tego procesu przypadło na koniec okresu neolitu, kiedy to znaczne obszary Europy opanowały patrialchalne społeczności z dominującym w gospodarce udziałem pasterstwa.
Znaczek: Polska 1371
Polska, Mi 1371 = Fi 1223 (25.02.1963)
Znaczek: Polska 3417
Polska, Mi 3417 = Fi 3269 (5.12.1992)
Znaczek: Watykan 398
Watykan, Mi 398
(12.06.1962)
Znaczek: Watykan 400
Watykan, Mi 400
(12.06.1962)
Podstawowym zbożem chlebowym w całym neolicie europejskim była pszenica, a szczególną rolę odgrywała pszenica płaskurka (Triticum dicoccum).
Atrybuty wczesnoneolitycznego rolnictwa: kłosy pszenicy i jęczmienia, drewniany płot oraz kamienny topór (nazywany też radlicą, ze względu na przypisywaną mu kiedyś funkcję), charakterystyczny dla społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej z okolic Raabs an der Thaya (Kr. Waidhofen an der Thaya, Dolna Austria), miasteczka nad Dyją.
Raabs an der Thaya, Austria
(2.06.1984)
To właśnie z tej pszenicy wypiekano chleb, który począwszy od neolitu staje się jednym z głównych, codziennych pokarmów człowieka. Z pewnością jednak ówczesny chleb nie był tak piękny jak na tych znaczkach — raczej miał on wtedy formę różnych placków lub podpłomyków
Znaczek: Szwecja 818
Szwecja, Mi 818
(24.10.1973)
Znaczek: Polska 3547
Polska, Mi 3547 = Fi 3399
(13.07.1995)
Znaczek: Polska 3418
Polska, Mi 3418 =
Fi 3270
(5.12.1992)
Znaczek: Portugalia 1390
Portugalia, Mi 1390
(15.02.1978)
Znaczek: Szwecja 815
Szwecja, Mi 815
(24.10.1973)
Znaczek: Korea Północna 3298 A Znaczek_B: Korea Północna 3298 B
Korea Północna, Mi 3298 A i B
(1.06.1992)
Ale zanim można było zarobić ciasto na chleb, trzeba było zaorać ziemię, zasiać zboże, następnie dojrzałe sprzątnąć z pola, a ziarna zemleć na mąkę.

Początkowo do spulchniania ziemi stosowano tylko ręczne kopaczki, ale potem wynaleziono radło (drewniane, podobne do tego przedstawionego na znaczku Portugalii, używanego jeszcze w XX w.), do którego ciągnięcia wykorzystywano niekiedy ludzi, ale najczęściej zaprzęgano woły (na niektórych terenach Europy — nie tylko w Szwecji, ale także np. i w Polsce — wykorzystywano je jako siłę pociągową jeszcze w połowie XX w.).
Do ścinania zboża używano od samego początku sierpów. W neolicie były to sierpy o ostrzach krzemiennych umieszczanych w oprawach z surowca organicznego (drewnianych lub z poroża), a dopiero od środkowej epoki brązu rozpowszechniły się sierpy w całości wykonane z tego metalu, zastąpione potem przez sierpy żelazne.
Włochy, Mi 1140–1141
(21.03.1963)
Ziarna zboża trzeba było rozetrzeć na mąkę. Robiono to na kamiennych żarnach, nieckowatych lub płaskich, za pomocą trzymanego w ręce drugiego kamienia, zwanego rozcieraczem, płaskiego lub — jak na tym datowniku — walcowatego/dwustożkowatego. Ten ostatni typ był szczególnie rozpowszechniony w neolicie i wczesnej epoce brązu w północnej części Półwyspu Iberyjskiego.
Bilbao, Hiszpania
(17.11.1984)
Neolityczne systemy pól, tzw. Céide Fields, w Ballycastle, Co. Mayo, stwierdzono na powierzchni około 1500ha. Świadczą one o panowaniu niezwykle intensywnej gospodarki rolniczej już w okresie neolicie (ok. 3000 BC).
Irlandia, Mi 833
(2.09.1993)
Rozprzestrzenienie się ludności kultur neolitycznych na większość obszarów Europy (poza jej północną częścią) wiąże się z panowaniem ciepłego i wilgotnego (cieplejszego i wilgotniejszego od obecnego) klimatu okresu atlantyckiego. Większość powierzchni Europy pokrywały wtedy ciepłolubne lasy liściaste, dąbrowy mieszane, nadające szacie leśnej charakterystyczne piętno. W dąbrowach tych znaczącą rolę odgrywała wówczas lipa wraz z ustępującym jej liczbowo wiązem. Znaczenie dębów systematycznie wzrastało, by w drugiej połowie okresu atlantyckiego osiągnąć maksimum. Dość licznie występował też jesion i leszczyna.
Ale żeby mieć co orać i obsiewać, trzeba było wyciąć las, który porastał praktycznie wszystkie tereny. Pozyskanie nowego miejsca pod uprawę zbóż wymagało w początkowym etapie prawie zawsze wykarczowania kawałka starodrzewu. Szły wtedy pod topór także najstarsze drzewa, takie jak przedstawione na bułgarskich znaczkach 1100-letni jawor (Acer pseudoplatanus) ze wsi Belaščica i 1200-letna sosna czarna (Pinus nigra) z gór Pirin.
Do ich ścięcia niezbędne były odpowiednie narzędzia rąbiące. Dlatego bardzo popularne stają się wtedy kamienne i krzemienne siekiery (bez otworu) i kamienne topory (z wywierconym otworem na stylisko). Wszystkie te narzędzia były z reguły starannie obrabiane i wygładzane (głównie ostrza i powierzchnie boczne) na płytach szlifierskich, takich jak np. pokazane na prawym marginesie tego arkusika znaczków Korei Północnej. Płyty takie z reguły wykonywano przede wszystkim z piaskowca kwarcytowego.
Korea Północna, Mi 3296–3300 A i B
(1.06.1992)
Znaczek: Bułgaria 1503 Znaczek: Bułgaria 1507
Bułgaria, Mi 1503, 1507
(28.12.1964)
Znaczek: Polska 2068 Znaczek: Polska 2069
Polska, Mi 2068 = Fi 1921 i Mi 2069 = Fi 1922
(31.12.1994)
Skamieniały pyłek jęczmienia (ok. 13 tys. lat temu) — jako ślad prahistorycznego rolnictwa na obszarze Horton Plains na Sri Lance.
Sri Lanka, Mi 1515
(21.12.2005)
Znaczek: Polska 2380 Znaczek: Polska 2381 Znaczek: Polska 2384 Znaczek: Polska 2385
Polska, Mi 2380, 2381, 2384 i 2385 =
Fi 2233, 2234, 2237 i 2238 (23.06.1975)
Chów zwierząt, to obok uprawy ziemi drugie podstawowe źródło zdobywania pożywienia ludności neolitycznej, choć oczywiście nie zaniechano innych, praktykowanych od tysiącleci zajęć, jak łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo (przecież z przeżytkami zbieractwa mamy do czynienia jeszcze i dziś, wystarczy przypomnieć sobie coroczne jesienne wyprawy rodaków na grzyby, a ponadto kto z nas nie ma wśród swoich znajomych jakiegoś zapalonego wędkarza?).

Podstawowym zwierzęciem hodowlanym w neolicie Europy Środkowej było bydło (oczywiście nie tak dorodne jak na tych znaczkach) pokrojem zbliżone do tura, choć znacznie od niego mniejsze. Drugie miejsce zajmowała świnia (także bardziej podobna do swego bliskiego krewniaka, czyli dzika, niż do współczesnej świni domowej), a trzecie owca z kozą. Jednak w Europie Południowej, przede wszystkim na Bałkanach, struktura pogłowia była bardziej zbliżona do występującej na terenie Anatolii, gdzie większe znaczenie miały drobne przeżuwacze. Dla odmiany w wielu rejonach Europy Północnej (południowej Skandynawii) najliczniej występującym zwierzęciem domowym była świnia.
Kasownik: Sóller, 8.05.1993
Sóller, Hiszpania
(8.05.1993)
Symbolicznie przedstawione wnętrze jaskini Muleta w górach Serra de Tramuntana / Sierra de Tramontana, na zachód od Sóller (Majorka, prow. Baleary), odkrytej w 1908 r. przez archeologa Williama H. Waldrena, oraz szkielet wymarłego ssaka Myotragus balearicus. Były to niewielkie (wys. ok. 60 cm) kozy jaskiniowe.
W jaskini Muleta odkryto warstwy miąższości ok. 8 m zawierające ciągły stratygraficzny zapis przemian środowiska z ostatnich 250 tys. lat. Znaleziono tu ponad 1500 fragmentów kości Myotragus balearicus oraz szczątki ok. 4–5 ludzi, datowane metodami racemizacji aminokwasów i 14C na ok. 3000 BC. Ludzie nie tylko polowali na te zwierzęta, ale również próbowali je udomowić, co poświadczają różne ślady zachowane na kościach, np. skracane rogi. Gatunek Myotragus przetrwał pojawienie się ok. 6000 BC człowieka, ale wymarł ok. 3000 BC wskutek polowań i konkurencji ze strony sprowadzonych przez ludzi zwierząt domowych.
Gospodarcze znaczenie konia zostało przez ludzi docenione dość późno. Jeszcze w starszej części neolitu był on traktowany jak typowe zwierzę łowne. Ze zwierzęcia, na które polowano dla jego mięsa, stał się jednak wkrótce najszybszym ówczesnym środkiem transportowym, z którego usług korzystali przede wszystkim wędrujący za swymi stadami pasterze (np. środkowoeuropejskiej kultury ceramiki sznurowej) oraz wojownicy (np. schyłkowoneolitycznej kultury pucharów dzwonowatych). Ówczesne konie nie przypominały oczywiście dzisiejszych ras koni sportowych, czy pociągowych, ale najbardziej zbliżone były do spotykanych jeszcze gdzieniegdzie w stanie dzikim koni Przewalskiego i tarpanów.

Znaczek: Bułgaria 2952
Bułgaria, Mi 2952
(27.11.1980)
Znaczek: Czechosłowacja 2637
Czechosłowacja, Mi 2637
(28.09.1981)

Koń Przewalskiego jest jedynym koniem dzikim, który przetrwał do dzisiejszych czasów. Na wolności w zasadzie już nie występuje. Pojedyncze sztuki można ponoć spotkać na pustkowiach na pograniczu Rosji i Chin. Konia tego odkrył na terenie Dżungarii Nikołaj Michajłowicz Przewalski (1839–1888), Rosjanin pochodzenia polskiego, geograf, generał, badacz Azji środkowej.

Znaczek: Polska 2584
Polska, Mi 2584 = Fi 2437
(10.11.1978)
Znaczek: ZSRR 2276
ZSRR, Mi 2276
(20.10.1959)

Pochodzenie konia Przewalskiego nie jest wyjaśnione. Przewalski w 1879 r. zebrał materiały badawcze, na podstawie których Poliakov opisał to zwierzę w 1881 roku. Wiele koni Przewalskiego zostało schwytanych na początku XX wieku i umieszczonych w ogrodach zoologicznych. Z tych ok. 12–15 sztuk rozmnażało się w niewoli i od nich pochodzi obecna populacja tego gatunku.
Wymiary ciała: długość 180–230 cm, ogon do 90 cm, wysokość w kłębie 125–145 cm, ciężar około 200–350 kg. Klasyfikacja tego gatunku nie jest jednoznaczna, obecnie spotyka się trzy stanowiska:
  • Equus przewalskii — czyli jako odrębny gatunek rodzaju Equus,
  • Equus ferus przewalskii — jako podgatunek konia dzikiego (Equus ferus),
  • Equus caballus przewalskii — jako podgatunek konia domowego (Equus caballus).
Znaczek: Bułgaria 2953
Bułgaria, Mi 2953
(27.11.1980)
Znaczek: Polska 1448
Polska, Mi 1448 = Fi 1300
(31.12.1963)

Tarpan (Equus gmelini) — doszczętnie wytępiony dziki koń, który zamieszkiwał obszary leśne Europy. Przez niektórych badaczy jest uważany za jednego z przodków konia domowego. Były to zwierzęta niewielkie, liczące w kłębie ok. 130 cm. Miały myszatą sierść, a na grzbiecie ciemną, wyraźną pręgę przebiegająca wzdłuż kręgosłupa oraz pręgowane nogi, co jest cechą charakterystyczną ras prymitywnych, oraz krótką i stojąca grzywę.
W okolicach Puszczy Białowieskiej tarpany przetrwały do 1780 roku, kiedy to zostały odłowione i umieszczone w zwierzyńcu hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. W 1808 roku z powodu panującej biedy zostały one rozdane okolicznym chłopom. Tam w wyniku krzyżowania z lokalnymi końmi wykształciła się rasa nazwana przez prof. Vetulaniego konikiem polskim. W 1936 roku naukowiec ten rozpoczął w 1936 roku pracę nad odtworzeniem dzikich tarpanów na bazie koni polskich. W czasie II wojny światowej hodowla ta została zniszczona, a część koników wywieziono do Niemiec. W 1949 ocalałe koniki trafiły do Popielna, tam w Instytucie Genetyki i Hodowli Doświadczalnej PAN prowadzi się nad nimi badania naukowe i hodowlę zachowawczą. W podobnych warunkach są też utrzymywane w Stacji Doświadczalnej Akademii Rolniczej w Poznaniu.
Kasownik: Leipzig 1, 23.09.1984
Leipzig 1, Niemiecka Republika Demokratyczna
(23.09.1984)
Na koniec trzeba jeszcze wspomnieć o zwierzęciu udomowionym najwcześniej — o psie.
Za jedną z najstarszych ras psów domowych uważany jest pies (szpic) torfowy (Canis palustris lub Canis familiaris palustris). Jego szczątki, odkryte w osadach palafitowych na terenie Szwajcarii, zostały po raz pierwsze opisane przez Ludwiga Rütimeyera (1825–1895) w 1861 r. Theophil Studer (1845–1922), kynolog z Berna, zafascynowany odkryciem prapsów, stworzył historyczny podział ras w stosunku do współcześnie istniejących. Wyniki swych badań opublikował w 1901 roku, w pracy „Die praehistorischen Hunde in ihrer Beziehung zu den gegenwärtig lebenden Rassen”. Jednak z czasem okazało się, że przedstawiony przez Studera podział ras nie uwzględnia wszystkich cech, a nadanie psom z osad palafitowych nazwy szpic torfowy długo pokutowało poglądem, że szpice to najstarsza grupa psów na świecie.
Znaczek: Rumunia 1982
Rumunia, Mi 1982
(22.06.1961)
Znaczek: Polska 2351
Polska, Mi 2351
= Fi 2204
(30.12.1974)
Znaczek: Polska 2537
Polska, Mi 2537
= Fi 2390
(12.12.1977)
Choć podstawowym źródłem pożywienia było rolnictwo i chów zwierząt, to wykorzystywano również wszystkie inne zasoby środowiska. Nadal praktykowano łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo, co właściwie przetrwało do dziś (wystarczy przypomnieć sobie coroczne jesienne wyprawy rodaków na grzyby, przybierające niekiedy rozmiary epidemii).
Na tym rumuńskim znaczku przedstawiono (na drugim planie) scenę pradziejowego polowania, a na dwóch polskich łucznika i chwytanie ptaków siecią według XVI-wiecznych drzeworytów anonimowych artystów.