Uprawa ziemi i chów zwierząt

Rozprzestrzenienie się ludności kultur neolitycznych na większość obszarów Europy (poza jej północną częścią) wiąże się z panowaniem ciepłego i wilgotnego (cieplejszego i wilgotniejszego od obecnego) klimatu okresu atlantyckiego. Większość powierzchni Europy pokrywały wtedy ciepłolubne lasy liściaste, dąbrowy mieszane, nadające szacie leśnej charakterystyczne piętno. W dąbrowach tych znaczącą rolę odgrywała wówczas lipa wraz z ustępującym jej liczbowo wiązem. Znaczenie dębów systematycznie wzrastało, by w drugiej połowie okresu atlantyckiego osiągnąć maksimum. Dość licznie występował też jesion i leszczyna.
Ale żeby mieć co orać i obsiewać, trzeba było wyciąć las, który porastał praktycznie wszystkie tereny. Pozyskanie nowego miejsca pod uprawę zbóż wymagało w początkowym etapie prawie zawsze wykarczowania kawałka starodrzewu. Szły wtedy pod topór także najstarsze drzewa, takie jak przedstawione na bułgarskich znaczkach 1100-letni jawor (Acer pseudoplatanus) ze wsi Belaščica i 1200-letna sosna czarna (Pinus nigra) z gór Pirin.
Do ich ścięcia niezbędne były odpowiednie narzędzia rąbiące. Dlatego bardzo popularne stają się wtedy kamienne i krzemienne siekiery (bez otworu) i kamienne topory (z wywierconym otworem na stylisko). Wszystkie te narzędzia były z reguły starannie obrabiane i wygładzane (głównie ostrza i powierzchnie boczne) na płytach szlifierskich, takich jak np. pokazane na prawym marginesie tego arkusika znaczków Korei Północnej. Płyty takie z reguły wykonywano przede wszystkim z piaskowca kwarcytowego.

Chów zwierząt, to obok uprawy ziemi drugie podstawowe źródło zdobywania pożywienia ludności neolitycznej, choć oczywiście nie zaniechano innych, praktykowanych od tysiącleci zajęć, jak łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo (przecież z przeżytkami zbieractwa mamy do czynienia jeszcze i dziś, wystarczy przypomnieć sobie coroczne jesienne wyprawy rodaków na grzyby, a ponadto kto z nas nie ma wśród swoich znajomych jakiegoś zapalonego wędkarza?).

Podstawowym zwierzęciem hodowlanym w neolicie Europy Środkowej było bydło (oczywiście nie tak dorodne jak na tych znaczkach) pokrojem zbliżone do tura, choć znacznie od niego mniejsze. Drugie miejsce zajmowała świnia (także bardziej podobna do swego bliskiego krewniaka, czyli dzika, niż do współczesnej świni domowej), a trzecie owca z kozą. Jednak w Europie Południowej, przede wszystkim na Bałkanach, struktura pogłowia była bardziej zbliżona do występującej na terenie Anatolii, gdzie większe znaczenie miały drobne przeżuwacze. Dla odmiany w wielu rejonach Europy Północnej (południowej Skandynawii) najliczniej występującym zwierzęciem domowym była świnia.

Symbolicznie przedstawione wnętrze jaskini Muleta w górach Serra de Tramuntana / Sierra de Tramontana, na zachód od Sóller (Majorka, prow. Baleary), odkrytej w 1908 r. przez archeologa Williama H. Waldrena, oraz szkielet wymarłego ssaka Myotragus balearicus. Były to niewielkie (wys. ok. 60 cm) kozy jaskiniowe.
W jaskini Muleta odkryto warstwy miąższości ok. 8 m zawierające ciągły stratygraficzny zapis przemian środowiska z ostatnich 250 tys. lat. Znaleziono tu ponad 1500 fragmentów kości Myotragus balearicus oraz szczątki ok. 4–5 ludzi, datowane metodami racemizacji aminokwasów i 14C na ok. 3000 BC. Ludzie nie tylko polowali na te zwierzęta, ale również próbowali je udomowić, co poświadczają różne ślady zachowane na kościach, np. skracane rogi. Gatunek Myotragus przetrwał pojawienie się ok. 6000 BC człowieka, ale wymarł ok. 3000 BC wskutek polowań i konkurencji ze strony sprowadzonych przez ludzi zwierząt domowych.

Gospodarcze znaczenie konia zostało przez ludzi docenione dość późno. Jeszcze w starszej części neolitu był on traktowany jak typowe zwierzę łowne. Ze zwierzęcia, na które polowano dla jego mięsa, stał się jednak wkrótce najszybszym ówczesnym środkiem transportowym, z którego usług korzystali przede wszystkim wędrujący za swymi stadami pasterze (np. środkowoeuropejskiej kultury ceramiki sznurowej) oraz wojownicy (np. schyłkowoneolitycznej kultury pucharów dzwonowatych). Ówczesne konie nie przypominały oczywiście dzisiejszych ras koni sportowych, czy pociągowych, ale najbardziej zbliżone były do spotykanych jeszcze gdzieniegdzie w stanie dzikim koni Przewalskiego i tarpanów.


Koń Przewalskiego jest jedynym koniem dzikim, który przetrwał do dzisiejszych czasów. Na wolności w zasadzie już nie występuje. Pojedyncze sztuki można ponoć spotkać na pustkowiach na pograniczu Rosji i Chin. Konia tego odkrył na terenie Dżungarii Nikołaj Michajłowicz Przewalski (1839–1888), Rosjanin pochodzenia polskiego, geograf, generał, badacz Azji środkowej.


Pochodzenie konia Przewalskiego nie jest wyjaśnione. Przewalski w 1879 r. zebrał materiały badawcze, na podstawie których Poliakov opisał to zwierzę w 1881 roku. Wiele koni Przewalskiego zostało schwytanych na początku XX wieku i umieszczonych w ogrodach zoologicznych. Z tych ok. 12–15 sztuk rozmnażało się w niewoli i od nich pochodzi obecna populacja tego gatunku.
Wymiary ciała: długość 180–230 cm, ogon do 90 cm, wysokość w kłębie 125–145 cm, ciężar około 200–350 kg. Klasyfikacja tego gatunku nie jest jednoznaczna, obecnie spotyka się trzy stanowiska:

• Equus przewalskii — czyli jako odrębny gatunek rodzaju Equus,
• Equus ferus przewalskii — jako podgatunek konia dzikiego (Equus ferus),
• Equus caballus przewalskii — jako podgatunek konia domowego (Equus caballus).

Tarpan (Equus gmelini) — doszczętnie wytępiony dziki koń, który zamieszkiwał obszary leśne Europy. Przez niektórych badaczy jest uważany za jednego z przodków konia domowego. Były to zwierzęta niewielkie, liczące w kłębie ok. 130 cm. Miały myszatą sierść, a na grzbiecie ciemną, wyraźną pręgę przebiegająca wzdłuż kręgosłupa oraz pręgowane nogi, co jest cechą charakterystyczną ras prymitywnych, oraz krótką i stojąca grzywę.
W okolicach Puszczy Białowieskiej tarpany przetrwały do 1780 roku, kiedy to zostały odłowione i umieszczone w zwierzyńcu hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. W 1808 roku z powodu panującej biedy zostały one rozdane okolicznym chłopom. Tam w wyniku krzyżowania z lokalnymi końmi wykształciła się rasa nazwana przez prof. Vetulaniego konikiem polskim. W 1936 roku naukowiec ten rozpoczął w 1936 roku pracę nad odtworzeniem dzikich tarpanów na bazie koni polskich. W czasie II wojny światowej hodowla ta została zniszczona, a część koników wywieziono do Niemiec. W 1949 ocalałe koniki trafiły do Popielna, tam w Instytucie Genetyki i Hodowli Doświadczalnej PAN prowadzi się nad nimi badania naukowe i hodowlę zachowawczą. W podobnych warunkach są też utrzymywane w Stacji Doświadczalnej Akademii Rolniczej w Poznaniu.

Na koniec trzeba jeszcze wspomnieć o zwierzęciu udomowionym najwcześniej — o psie.
Za jedną z najstarszych ras psów domowych uważany jest pies (szpic) torfowy (Canis palustris lub Canis familiaris palustris). Jego szczątki, odkryte w osadach palafitowych na terenie Szwajcarii, zostały po raz pierwsze opisane przez Ludwiga Rütimeyera (1825–1895) w 1861 r. Theophil Studer (1845–1922), kynolog z Berna, zafascynowany odkryciem prapsów, stworzył historyczny podział ras w stosunku do współcześnie istniejących. Wyniki swych badań opublikował w 1901 roku, w pracy „Die praehistorischen Hunde in ihrer Beziehung zu den gegenwärtig lebenden Rassen”. Jednak z czasem okazało się, że przedstawiony przez Studera podział ras nie uwzględnia wszystkich cech, a nadanie psom z osad palafitowych nazwy szpic torfowy długo pokutowało poglądem, że szpice to najstarsza grupa psów na świecie.