Megality na Malcie

Malta jest czasami nazywana wyspą megalitów (od greckiego megas — wielki i lithios — kamień). Istotnie, na tym małym kawałku lądu występuje niespotykane nigdzie indziej w Europie ogromne bogactwo różnych form budownictwa megalitycznego: grobowce, świątynie, hypogea. Cechą charakterystyczną maltańskiej architektury megalitycznej jest połączenie świątyń i grobowców w wielkie kompleksy ogradzane monumentalnymi obstawami kamiennymi. Są one obecnie ogromną atrakcją turystyczną wyspy, dlatego też są należycie reklamowane m.in. poprzez liczne emisje znaczków pocztowych z wizerunkami tych wspaniałych obiektów.

Pierwsi osadnicy neolityczni przybyli na Maltę z Sycylii ok. 5000 BC (wszystkie daty kalibrowane). Tę pierwszą fazę (5000–4500 BC) określono nazwą Ghar Dalam, od jaskini na południu Malty. W następnej fazie, Skorba (4500–4100 BC), posługiwano się początkowo ceramiką matową, szarą, a następnie naczynia pokrywano czerwoną angobą. Ceramika fazy Zebbug (4000–3800 BC), najczęściej naczynia o gruszkowatym kształcie, była już wytwarzana przez kolejnych osadników przybyłych na Maltę. Fazy Zebbug i następująca po niej faza Mġarr (3800–3600 BC), były około 500-letnim okresem stabilizacji osadnictwa i stopniowego rozwoju miejscowych społeczności, który doprowadził do powstania najstarszych budowli megalitycznych. Pierwsze świątynie tego typu zbudowano w fazie Ġgantija (3600–3300 BC). Ceramika z tego czasu była zdobiona ornamentem wykonywanym w nowej technice rycia, która ulega jednak zmianie w fazie następnej, Saflieni (3300–3000 BC).

Fenomen powstania maltańskich zespołów megalitycznych stanowi dziś sporą zagadkę, ponieważ na obu wyspach, Malcie i Gozo, istniały poprzednio, podobnie jak na innych wyspach zachodniej części Morza Śródziemnego, wyłącznie małe groby wycinane w skale. Stąd też rozwój architektury megalitycznej jest czasami łączony z wpływami z kręgu bliskowschodnich kultur epoki brązu, jednak więcej argumentów przemawia na rzecz samodzielności rozwoju architektury maltańskiej. Prawdziwy rozkwit budownictwa megalitycznego przypada na fazę Tarxien (3000–2500 BC). Wzniesiono wtedy wiele nowych świątyń, a także przebudowano i powiększono starsze obiekty. Natomiast koniec tej fazy wiąże się z nagłym i zagadkowym upadkiem kultury świątyń megalitycznych. Przypuszcza się nawet, że Malta wtedy wyludniła się, przynajmniej częściowo.

Ħal Saflieni

Malta, Mi 610
(15.02.1980)

Malta, Mi 179 (17.02.1938) i 193 (8.03.1943)

Malta, Mi 202 (25.11.1948) i 227 (8.01.1953)

Malta, Mi P 17
(1939)

Hypogeum — z greckiego: „poniżej ziemi” — podziemna budowla grobowa w Ħal Saflieni (gm. Paola, Malta), to największy tego typu obiekt w basenie Morza Śródziemnego. W 33 komorach o łącznej powierzchni ok. 500 m2, znajdujących się na trzech poziomach (łącznie 11 m głębokości), pochowano w sumie ok. 7 tys. osób, jednak część pomieszczeń służyła zapewne tylko celom kultowym. Obiekt ten, wyżłobiony w miękkim maltańskim wapieniu globigerynowym za pomocą prostych narzędzi, jak tłuczki i pałki, datowany jest głównie na fazę Tarxien (3000–2500 BC).
Najstarszą częścią hypogeum jest najwyższy poziom I, dla którego charakterystyczne są niewygładzone ściany z licznymi śladami ochry oraz liczne pozostałości pochówków (kości, ceramika). Architektura poziomu II przypomina konstrukcję naziemnych świątyń megalitycznych. Duże pomieszczenia tego poziomu można datować na czasy od fazy Ġgantija do Tarxien (3600–2500 BC). Trzeci i zarazem najniższy poziom datuje się na fazy Saflieni i Tarxien (3300–2500 BC). Pełnił on głównie funkcję kultową, a dopiero później grzebalną.
Hypogeum to zostało znalezione przypadkowo w 1902 roku, przez robotników kopiących cysternę na wodę deszczową dla nowo budowanych domów, którzy odkryli wtedy pomieszczenia na pierwszym poziomie i wykorzystali je jako wysypisko śmieci. Pierwsze badania archeologiczne zostały przeprowadzone w 1903 roku, były dziełem Emmanuela Magri. Jego prace kontynuował w latach 1905–1911 sir Themistocles Żammit.
Na prezentowanych walorach pokazano wnętrze sali głównej na drugim poziomie hypogeum. Jej tylna ściana została w całości wykuta w miękkiej skale wapiennej.

Mnajdra

Malta, Mi 130 (5.05.1926), 148 (1.10.1928) i 167 (20.10.1930)

Malta, Mi 183 (17.02.1938), 206 (25.11.1948) i 231 (8.01.1953)

Świątynia południowa (ok. 3300–3000 BC), jedna z trzech świątyń wchodzących w skład kompleksu megalitycznego w Mnajdra (gm. Qrendi), położonego u stóp wzgórza, na którym znajduje się (ok. 500 m na płd.-zach.) inna świątynia — Ħaġar Qim. Mnajdra została odkryta w 1840 roku przez C. Lenormanta, a pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził w 1910 roku T. Ashby. Ściany świątyń zbudowane są z obrobionych płyt kamiennych o wysokości do 2,5 m. Podczas prac związanych z restauracją i konserwacją, prowadzonych przez Narodowe Muzeum Archeologiczne w Valletta w latach 1952–1954, odkryto także dalsze budowle. Najstarszą świątynią w kompleksie Mnajdra jest mała świątynia północna, a jako ostatnią wzniesiono świątynię środkową. Całe założenie datowane jest okres od 3600 do 2500 BC.

Wejście do świątyni megalitycznej — prawdopodobnie jest to wejście do świątyni południowej (widziane od wewnątrz) w kompleksie megalitycznym w Mnajdra (ok. 3300–3000 BC).

Rabat, Malta
(22.06.2002)

Datownik FDC znaczków Malty emisji „Skarby Malty — sztuka prahistoryczna” (Mi 979–982)

Malta, Mi 1557 w bl. 42
(1.01.2008)

Na górnym marginesie bloku pokazano rewers nowej 1-centowej monety maltańskiej z wizerunkiem niszy-ołtarza znajdującego się w małym pomieszczeniu pomiędzy świątyniami południową i środkowa w kompleksie megalitycznym w Mnajdra (to samo przedstawienie znajduje się na rewersach monet o nominałach 2 i 5 centów).

Tarxien

Malta, Mi 245
(9.02.1956)

Wnętrze pierwszej pary apsyd świątyni środkowej (na pierwszym planie okrągłe palenisko), jednej z trzech, jakie wspólnie tworzą wielki kompleks megalityczny (4200 m²) w Tarxien (faza Tarxien, 3150–2970 BC) koło Valletta. W trakcie badań archeologicznych, które w latach 1915–1919 prowadził tu sir Themistocles Żammit, odkryto m.in. wiele bloków kamiennych pokrytych rytami, które obecnie znajdują się w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Valletta, a na ich miejscu umieszczono kopie. Główne wejście do świątyni (niewidoczne na tym znaczku) zostało zrekonstruowane w 1956 roku.
Najstarszym obiektem w Tarxien jest świątynia południowo-zachodnia (ok. 3100 BC). Świątynia środkowa (ok. 3000 BC) składa się z trzech par symetrycznych apsyd, w przeciwieństwie do innych świątyń maltańskich, które zbudowane są tylko z dwóch par apsyd. Świątynia wschodnia datowana jest podobnie jak zachodnia (ok. 3100 BC). Na wschód od tego kompleksu trzech świątyń znajdują się pozostałości małej, najstarszej (3250 BC) świątyni.

Naczynie ceramiczne i kamień ozdobiony podwójną spiralą z „ołtarza” (porównaj poprzedni znaczek) w centrum pierwszej apsydy świątyni zachodniej w Tarxien (3000 BC).
Zbiory: Mużew Nazzjonali ta' l-Arkeoloġija (National Museum of Archaeology), Valletta.

Malta, Mi 457
(31.03.1973)

Malta, Mi 360
(12.09.1967)

Malta, Mi 926
(29.03.1994)

Widok na lewy (patrząc od strony wejścia) „ołtarz” znajdujący się wewnątrz drugiej apsydy środkowej świątyni w Tarxien (ok. 3000 BC), którego główną część stanowi ozdobiona czterema spiralami płyta kamienna (jest to tylko kopia, oryginał znajduje się w zbiorach National Museum of Archaeology w Valletta). Przed „ołtarzem” (w lewym dolnym narożniku znaczka) umieszczone jest okrągłe kamienne palenisko.

Malta, Mi 1489
(28.02.2007)

Malta, Mi 1614
(29.12.2009)

Malta, Mi 1490
(28.02.2007)

Malta (28.02.2007)

Fragment fryzu zwierzęcego oraz trzy fryzy spiralne (wszystkie wykonane w miękkim maltańskim wapieniu globigerina) — znajdujące się w lewej komorze pierwszej pary apsyd świątyni zachodniej w Tarxien koło Valletta. Być może spirale te były tylko abstrakcyjnymi wzorami, których głównym celem była dekoracja świątyni, albo odnosiły się one do konkretnych elementów przyrody, takich jak woda lub morze, odgrywających ważną rolę w życiu wyspiarzy.
Najstarszymi obiektami w Tarxien są świątynie zachodnia i wschodnia (ok. 3100 BC). Nieco młodsza jest tylko świątynia środkowa (ok. 3000 BC), składająca się z trzech par symetrycznych apsyd, w przeciwieństwie do innych świątyń maltańskich, które zbudowane są tylko z dwóch par apsyd. W trakcie badań archeologicznych, które w latach 1915–1919 prowadził tutaj sir Themistocles Żammit, odkryto m.in. wiele bloków kamiennych pokrytych rytami, które obecnie, aby nie narażać ich na zniszczenie, znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Valletta, a na ich miejscu umieszczono kopie, a główne wejście do świątyni zostało zrekonstruowane w 1956 roku.

Prawdopodobnie jest to górna część ozdobionej czterema spiralami płyty kamiennej z lewego (patrząc od strony wejścia) „ołtarza” w drugiej apsydzie świątyni środkowej w Tarxien koło Valletta (3100 BC), jednej z trzech, jakie tworzą wspólnie wielki kompleks megalityczny.
Zbiory: Mużew Nazzjonali ta' l-Arkeoloġija (National Museum of Archaeology), Valletta.

Malta, Mi 960
(15.06.1995)

Znaczek przedstawiający różne atrakcje turystyczne Malty, a wśród nich (u góry w środku) centralny ołtarz świątyni zachodniej w Tarxien, z progiem zdobionym motywem zwielokrotnionych spiral.

Malta, Mi 677
(14.03.1983)

Ġgantija

Malta, Mi 514
(16.09.1975)

Plan najlepiej zachowanego i najbardziej wyrazistego kompleksu megalitycznego na wyspach maltańskich, zwanego Ġgantija, tj. Wieża Olbrzymów (gm. Xagħra, Gozo). Jego ruiny były już szeroko znane w 1772 roku, a w 1827 zostały odkopane przez pułkownika Otto Bayera, jednak nie były systematycznie badane wykopaliskowo.
Kompleks Ġgantija składa się z dwóch świątyń, z których starszą (3600 BC) i większą jest świątynia południowa (na znaczku po lewej stronie), a młodszą (3000 BC) północna (z prawej). Łącznie obie świątynie zajmują powierzchnię 1000 m². Są zbudowane z potężnych głazów o wadze dochodzącej do 5 ton, dobrze dopasowanych przez częściowe ogładzenie. Fasada świątyni południowej jeszcze przed restauracją liczyła 6 m wysokości.

Widok z lotu ptaka (od strony zachodniej i północno-zachodniej) świątyni Ġgantija (z prawej znajduje się jest świątynia południowa, z lewej północna). Dobrze widoczny jest mur obwodowy, wspólny dla obu świątyń.

Malta, Mi 1613
(29.12.2009)

Mozambik, Mi 3929
(30.06.2010)

Fasada świątyni południowej — starszej (ok. 3600 BC) i większej z dwóch tworzących kompleks Ġgantija, położony na, leżącej obok Malty, małej wyspie Gozo. Świątynia ta jest też lepiej zachowana od swojej młodszej sąsiadki i jeszcze dziś liczy sobie 6 m wysokości.
Przed wejściem do niej znajduje się gigantyczna płyta, tworząca jakby stopień prowadzący do krótkiego korytarza wiodącego do pierwszej sali wewnętrznej. Spąg tego owalnego pomieszczenia, o szerokości ponad 8 m, jest lekko zagłębiony w powierzchnię skały, na której postawiono mury świątyni. Kolejnym krótkim przejściem wyłożonym płytami kamiennymi można dojść do położonej jeszcze niżej następnej sali, o szerokości 10 m. Na wprost wejścia znajduje się tam wnęka-apsyda o wielkości połowy samej sali.
Podobna apsyda w świątyni północnej jest dużo mniejsza, ale znajduje się w niej ciekawy „ołtarz” zbudowany z dwóch pionowo ustawionych płyt kamiennych o wysokości 2 m oraz leżącej między nimi poziomo trzeciej płyty.

Malta, Mi 680–681
(5.05.1983)

Malta, Mi P 22
(21.05.1983)

Fragment ściany centralnej absydy świątyni północnej (widok od zewnątrz, od płn.-zach.) z kompleksu Ġgantija (gm. Xagħra, wyspa Gozo).
W prześwicie między kamieniami świątyni widoczna jest bazylika pw. św.św. Piotra i Pawła w Nadur.

Malta, Mi 1608
(16.09.2009)

Ta'Ħaġrat

Fasada świątyni południowej, większej z dwóch tworzących zespół megalityczny w Ta'Ħaġrat koło Mġarr. Badania wykopaliskowe prowadził sir Themistocles Żammit w latach 1923, 1925–1926, pod nadzorem G. G. Sinclaira.
W 1937 roku przeprowadzono restaurację świątyń. Większa świątynia datowana jest na ok. 3600–3000 BC, a mniejsza na ok. 3300–3000 BC. Obie świątynie zostały wzniesione na miejscu jeszcze starszych konstrukcji pochodzących z lat 4100–3800 BC.

Malta, Mi 871
(9.12.1991)

Ħaġar Qim

Malta, Mi 1076
(16.06.1999)

Turysta (w stroju z okresu neolitu — widocznie projektant znaczka wyobrażał sobie, że budowniczowie tych wspaniałych megalitycznych świątyń chodzili odziani w zwykłe skóry zwierzęce) zwiedzający ruiny centralnej świątyni w Ħaġar Qim — żartobliwy rysunek Georga Mallia.
Na znaczku poniżej turyści przed fasadą centralnej świątyni (widok od strony południowej).

Ħaġar Qim (gm. Birzebbuġa), co można przetłumaczyć jako Stojące Głazy, to świątynia megalityczna (ok. 3340–3230 BC) zbudowana z największych na Malcie kamieni (wys. do 6,7 m, waga do 20 ton). W źródłach pisanych była wspomniana już w 1647 roku przez G. F. Abela. Świątynię odkopał w 1839 roku gubernator Malty, H. Bouverie, jednak pierwsze prawdziwe badania wykopaliskowe przeprowadził dopiero w 1885 A. A. Caruana. Były one kontynuowane przez sir Themistoclesa Żammita i T. E. Peeta w 1909 roku.
W latach 1947–1950 pod kierownictwem dyrektora Muzeum Archeologicznego, J. G. Baldacchino, przeprowadzono restaurację i konserwację świątyni oraz częściowo zrekonstruowano fasadę. W trakcie tych prac odkryto 4 posągi kamienne pozbawione głów.

Malta, Mi 1344
(19.05.2004)

Kompleks megalityczny w Ħaġar Qim składa się z 4 oddzielnych konstrukcji. Plan największej budowli centralnej nie ma analogii wśród innych świątyń maltańskich. Składa się ona, oprócz tradycyjnych dwóch par apsyd umieszczonych na jednej osi, jeszcze z czterech dodatkowych par apsyd dobudowanych niesymetrycznie od strony płd.-zach. i zachodniej. Na pierwszym znaczku przedstawiono centralny punkt tej świątyni (widok od strony południowo-wschodniej), znajdujący się w środkowej, największej komorze utworzonej przez drugą (licząc od wejścia) parę apsyd. Obiekt w Ħaġar Qim użytkowany był podczas całego okresu istnienia świątyń. W tym czasie dokonano tu wiele zmian i przebudów.

* * *

Valletta, Malta
(3.10.1978)

Datownik FDC znaczków Malty Mi 574–579

Malta, Mi 574 i 577
(3.10.1978)

„Przybywajcie i zwiedzajcie zabytki Malty!” — zdają się wołać te znaczki. Symbolem turystyki jest tutaj samolot, a symbolem Malty — świątynia megalityczna.
Widoczne tutaj wyobrażenie świątyni jest zapewne wzorowane na ołtarzu znajdującym się w centrum pierwszej pary absyd środkowej świątyni Tarxien, jednej z trzech, jakie tworzą wielki kompleks megalityczny w Tarxien koło Valletta. Najstarszymi obiektami są świątynie zachodnia i wschodnia (ok. 3100 BC). Nieco młodsza (ok. 3000 BC) świątynia środkowa składa się z trzech par symetrycznych apsyd, w przeciwieństwie do innych świątyń maltańskich, które zbudowane są tylko z dwóch par apsyd.

Jak budowano świątynie megalityczne? Na pewno nie dysponowano żadnym sprzętem zmechanizowanym. Robiono to zapewne tak jak na tym znaczku, na którym przedstawiono przeciąganie bloków kamiennych za pomocą lin i podkładanych od spodu okrągłych bali. Ustawione już ściany ozdabiał rzeźbiarz ornamentem spirali, który był często stosowany w tym celu i to nie tylko na Malcie.

Malta, Mi 636
(31.10.1981)

Rysunek 14-letniego dziecka, przedstawiający wejście do jednej z maltańskich świątyń megalitycznych.

Malta, Mi 1146
(18.10.2000)