Obozowiska, schroniska skalne i jaskinie

Szałas z Terra Amata na wschodnich krańcach Nicei (dep. Alpes-Maritimes, reg. Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże).
W 1966 roku, podczas wykonywania wykopów pod budowę hotelu Palais Carnot (3 przecznice od obecnego bulwaru Lecha Wałęsy), odkryto bogate stanowisko aszelskie Terra Amata. W wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych przez Henry de Lumley’a od 1966 roku u stóp Mont Boron, odsłonięto na kopalnej plaży morskiej, przykrytej 10-metrową warstwą osadów czwartorzędowych, dolnopaleolityczne sezonowe obozowiska środkowoaszelskie sprzed ok. 380 tys. lat (wg datowania metodą termo­lu­mi­nescencyjną). Jest to prawdopodobnie najstarsze znane w Europie stanowisko z konstrukcjami mieszkalnymi w typie szałasów o wymiarach 15×7 m, zbudowanych z gałęzi i żerdzi umocnionych kamieniami. Ogień rozpalano na kamiennych płytach lub w obstawach kamiennych w niewielkich zagłębieniach (obok Vértesszőlős na Węgrzech są to najstarsze odkryte ślady palenisk o zorganizowanym układzie). W inwentarzu kamiennym, przy stosunkowo małej liczbie pięściaków, występują elementy archaiczne w postaci narzędzi otoczakowych, takich jak choppery i piki, a także retuszowane narzędzia na nieregularnych odłupkach.
Zbiory: Musée de Paléontologie humaine de Terra Amata.

Sceny z codziennego życia ludzi w okresie paleolitu górnego przed szałasem z kości mamuta. Takie konstrukcje odkryto w miejscowości Meżyricz / Mežirič / Межиріч (rej. Kaniów, ob. Czerkasy), gdzie w trakcie badań w latach 60. i 70. XX odsłonięto pozostałości górnopaleolitycznego obozowiska (ok. 14,5 tys. lat BC). Szałas miał średnicę 5 m i powierzchnię ok. 40 m2. Jego fundamenty zbudowane były z 2–4, a wyjątkowo z 5 warstw żuchw mamutów ustawionych jedna na drugiej i uzupełnionej przez kości łopatek. Sklepienie szałasu składało się z ciosów mamutów. Po obu stronach wejścia stały dwie czaszki mamutów z resztkami czerwonego barwnika na kościach czołowych.

Wapienne skały Děvína — najwyższego (549 m n.p.m.) szczytu Pawłowskich Gór (Pavlovské vrchy, Pálava, Pollauer Berge, Pálava Berge) — widziane od strony płd.-zach., od obniżenia zwanego Soutěskou. U stóp masywu Děvína znajduje się szereg stanowisk z okresu górnego paleolitu, położonych na terenie dwóch miejscowości: Pavlov (po stronie wschodniej, na znaczku po prawej) i Dolní Věstonice (po stronie płn.-zach., na znaczku po lewej).
Dolní Věstonice (kraj po­łud­nio­wo­morawski), to jedno z najbardziej znanych stanowisk paleolityczych Europy Środkowej, na którym, obok niezwykle licznego inwentarza kamiennego i kościanego, w czasie trwających od 1947 r. badań wykopaliskowych odkryto wiele obiektów mieszkalnych i gospodarczych, datowanych serią dat 14C na ok. 28–26 tys. lat temu. Są to pozostałości osadnictwa jednej z najciekawszych grup ludności kultury graweckiej, nazywanej w tym lokalnym wariancie kulturą pawłowską lub pavlovienem (terminu tego po raz pierwszy użył H. Delporte w 1959 r.). Poza wymienionymi stanowiskami morawskim do tego ugrupowania zaliczany jest także austriacki Willendorf.

Capri — widok z Monte Solaro (596 m n.p.m.) na płd.-wsch. kraniec wyspy z doliną Tragara (w centrum znaczka). Tutaj, na stanowisku Valetta Tragara, podczas rozbudowy w 1906 roku hotelu „Quisisana”, Ignazio Cerio odkrył kości wielu gatunków zwierząt, m.in. nosorożców, hipopotamów, mamutów i niedźwiedzi jaskiniowych, oraz narzędzia kamienne z masywnymi pięściakami trójkątnego kształtu, wykonanymi z kwarcytu i łupku. Według pewnych opinii można je łączyć z kulturą szelską, według innych z późną kulturą aszelską.

Wawel to wzgórze w Krakowie, częściowo o charakterze antropo­ge­nicznym, wznoszące się na lewym brzegu Wisły ponad 27 m (228 m n.p.m.) powyżej poziomu rzeki. W le­jach krasowych, powstałych w skale wapiennej, z jakiej jest ono zbu­dowane, odkryto ślady najwcześ­niej­szego pobytu człowieka. Najstarsze materiały krzemienne, pochodzące ze środkowego paleolitu, znaleziono w trakcie badań w latach 1949–1950, prowadzonych w rejonie dzie­dziń­ca renesansowego (na obu znacz­kach widok na jego część płn.-zach.). Są to stosunkowo nieliczne rdzenie, odłupki i narzędzia (ostrza i zgrze­bła) zaliczane do tzw. kultury mikocko-prądnickiej i datowane na in­ter­glacjał eemski. Na materiały gór­no­paleo­lityczne natrafiono w rejonie nieistniejącego obecnie kościoła św. Michała. Są to rdzenie, zaprawiaki, wióry, odłupki i nieliczne narzędzia (drapacze, wiórowce i rylce). Można je wiązać z kulturą oryniacką i datować na pierwsza połowę stadiału Würm 2.
Na Wawelu odkryto też nieliczne wyroby neolityczne, jak wytwory z krzemienia, i wyjątkowo z obsydianu, rdzenie, wiry, odłupki, drapacze i półtylczaki, a ponadto niewielkie fragmenty naczyń kultur ceramiki wstęgowej rytej, lendzielskiej i pucharów lejkowatych.

W południowej części wschodniego wybrzeża Gibraltaru, w rejonie nazywanym Plażą Gubernatora, znajduje się kilka schronisk skalnych i cztery jaskinie (w gibraltarskiej Skale o długości 4,8 km znajduje się ponad 150 różnych jaskiń, z których największą, Saint Michael's Cave, przebudowano na salę koncertową dla 100 osób, a także ponad 48 km podziemnych korytarzy!). Są to (od południa): Bennett’s Cave, Gorham’s Cave, Vanguard i Boat Hoist. Dwie z nich (Gorham's Cave i Vanguard Cave) zamieszkiwali niegdyś neandertalczycy.
Tę część Gibraltaru przedstawiono na marginesie arkusika znaczków Watykanu. Jest to widok Gibraltaru od strony płd.-wsch. Na prawo od czworobloku znaczków widoczny jest na poziomie morza wylot jednego ze schronisk skalnych ― jaskinie są na lewo od niego, jakby zasłonięte znaczkami. Wyloty tych jaskiń widoczne są też na pokazanym niżej znaczku Gibraltaru (Mi 1016), mniej więcej nad literą „T” w wyrazie „THE”, ale jeszcze lepiej je widać na znaczku tego kraju z 2016 roku.

Gorham’s Cave odkrył w 1907 r. kpt. A. Gorham. Znajduje się ona prawie na poziomie morza, tak że dostęp do niej możliwy jest tylko od strony wody, albo po spuszczonej z góry linie. Badania wykopaliskowe przeprowadził w latach 1951–1954 John d’Arcy Waechter, kolejne miały miejsce w 1994 r. W jaskini odkryto ślady osadnictwa z ostatnich 100 tys. lat, od paleolitu środkowego, poprzez paleolit górny i neolit, aż po młodsze okresy. W warstwach paleolitycznych znaleziono ślady palenia ognisk, mustierskie narzędzia krzemienne oraz liczne kości zwierzęce ― głównie koziorożców, królików i ptaków.
Międzynarodowa grupa pod kierownictwem Clive'a Finlaysona z uniwersytetu w Toronto, prowadząca prace w głębi jaskini, natrafiła na kilka palenisk wykorzystywanych przez neandertalczyków. Wiek trzech próbek węgla drzewnego określono na 30,5 tys., 26,4 tys. oraz 24 tys. lat temu. To najpóźniejsze dowody na istnienie neandertalczyków. Na tym ogniu po raz ostatni ludzie ci przygotowywali wtedy dla siebie jedzenie.

Dwa ujęcia jaskini Gorhama: widok ze środka na Morze Śródziemne (w czasach neandertalczyków, przed jaskinią zamiast morza rozciągała się piaszczysta równina pokryta sawanną) oraz wnętrza jaskini w czasie archeologicznych badań wyko­pa­lis­kowych.

Vanguard Cave położona jest, podobnie jak jaskinia Gorhama, na poziomie morza. W wyniku prowadzonych w 1994 r. badań wykopaliskowych odsłonięto nawarstwienia o miąższości 17 m, z których najstarsze datowane są na ok. 45 tys. lat temu. W warstwach tych wystąpiły wyroby krzemienne kultury mustierskiej oraz liczne kości zwierzęce, głównie koziorożców.

Odkryta w 1975 r. jaskinia Ibex Cave znajduje się na wysokości 260 m n.p.m., ponad znajdującym się w centrum wschodniego zbocza Skały obszarem służącym do zbierania wody deszczowej (jest on wyraźnie widoczny na obu znaczkach Gibraltaru). Badania wykopaliskowe w 1994 r. potwierdziły istnienie w niej osadnictwa ludności kultury mustierskiej.

Wielki stalagnat, tzw. Gran Columna, w Sala del Cataclismo (z prawej), oraz Sala de los Fantasmas (poniżej) — dwa fragmenty z Cueva de Nerja, zespołu jaskiń w górach Sierra Almijara w okolicach miejscowości Nerja (prow. Málaga, wsp. Andaluzja), odkrytego 12 stycznia 1959 roku przez chłopców łapiących nietoperze. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził tam w 1960 roku M. Pellicer, a następne, w latach 1962–1963 A. M. Quadras, a 1964–1965 F. Jorda. Dopiero później, w latach 1969/70, odkryto wejście do dalszych partii jaskini (tzw. Galerías Altas i Nuevas). Obecnie poznane części jaskini liczą 7219 m długości, przy różnicy poziomów wynoszącej 68 m.
Jaskinia Nerja była zamieszkana przez człowieka od ok. 25.000 BC aż do epoki brązu. Przez pierwsze 4 tys. lat jaskinia była użytkowana sezonowo przez niewielką grupę ludzi, a w pozostałych okresach zamieszkiwały ją hieny.
Ok. 21.000 BC powstały pierwsze wyobrażenia figuralne (są to m.in. wizerunki fok), a jaskinia została zamieszkana na stałe do ok. 10.800 BC. Potwierdza to data radiowęglowa (AMS) dla jednego z malowideł: 19.900±210 BP ≈ 21.916±317 BC. Tutejsi mieszkańcy spożywali m.in. ślimaki, kozy, króliki, ryby i ssaki morskie (foki).

Grupa ludzi siedzących wokół ogniska przed wejściem do jaskini La Balma de la Margineda (parafia Sant Julià de Lòria, Andora).
Jaskinia położona jest w wapiennym urwisku na prawym brzegu rzeki Valira, na wysokości 970 m n.p.m. Była zamieszkała od co najmniej 12 tys. lat. Stwierdzono w niej obecność ludzi od okresu Allerød po okres atlantycki. Byli to epipaleolityczno-mezolityczni łowcy, a następnie wczesnoneolityczni pasterze. Wśród znalezionych tu przedmiotów można wymienić mikrolityczne narzędzia krzemienne i harpuny z poroża jelenia z soczewkowatym otworem w pobliżu nasady, należące do grupy pirenejskiej kultury azylskiej i zbrojniki kultury sowterskiej oraz kości zwierząt łownych, szczątki ryb, muszle małży i ślimaków, a ponadto ceramikę kardialną i zwęglone ziarna pszenicy.
Stanowisko zostało odkryte w 1961 roku, a w latach 1979–1991 badania wykopaliskowe prowadził tu Jean Guilaine z Institut d'Estudis Andorrans wraz z gronem współpracowników.

Terra Amata to nie jedyne stanowisko tego typu na terenie Nicei — na znaczku widok (od wschodu) na port i wzgórze zamkowe w tym mieście. U stóp wzgórza, jeszcze przed kanałem portowym (na znaczku z prawej, za gałęzią drzewa), znajduje się znana od 1826 roku jaskinia Grotte du Lazaret (dawniej Lympia), położona kilkaset metrów na południe od Terra Amata, z której w latach 70. XIX wieku Emile Rivière wydobył trzy grube pięściaki oraz kości bizona i słonia. W 1960 badania w tej jaskini podjął Henry de Lumley. odkrywając ślady osadnictwa środkowej fazy kultury aszelskiej. W głębi jaskini zbudowano ze skór zasłonę o wymiarach ok. 11×3,5 m. Od dołu skóry były przyciśnięte murkiem z kamieni, w którym osadzone były też drewniane żerdzie podtrzymujace zasłonę. Wnętrze podzielone było na dwie części: pracownianą — z dużą ilością odpadów od produkcji narzędzi kamiennych i kościanych oraz mieszkalną — z dwoma paleniskami, wyścieloną trawą morską i skórami.
Zbiory: Musée de Paléontologie humaine de Terra Amata.

Quinson (dep. Alpes de Haute Provence, reg. Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże), to niewielka miejscowość leżąca w sercu utworzonego w 1997 r. Parc Naturel Régional du Verdon, obejmującego 1780 km2, w granicach 43 miej­sco­woś­ci z dwóch departamentów, obszaru chroniącego Georges du Verdon, wielki kanion długości 21 km (głębokość do 700 m, szerokość u góry 200–1500 m, przy dnie tylko 6–100 m), utworzony przez przełamującą się przez wapienne skały jurajskie rzekę Verdon. Obfitujący w liczne jaskinie i schroniska skalne przełom Verdon był dogodnym miejscem osiedlenia dla pradziejowych ludzi. Najwięcej stanowisk w rejonie Gorges du Verdon datowanych jest na neolit, kiedy to zamieszkałych było w tym rejonie wiele jaskiń (np. Saint Maxime) i schronisk skalnych (np. Points Rouges) z widokiem na rzekę. W schronisku Donner odkryto rysunki wykonane farbą czarną, czerwoną lub w kolorze ochry.
Najbardziej jednak interesujący jest zbiór wytworów z okresu paleolitu, znaleziony w zawieszonej 50 m nad rzeką jaskini Baume Bonne. Jaskinia, badana od 1947 r. przez B. Bonetta, a później przez H. de Lumleya, zawierała szereg warstw tajackich (od miejscowości Eyzies-de-Tayac), datowanych na różne fazy zlodowacenia Riss. W warstwach tych został rozpoznany typ ostrza krzemiennego o grubym, trójkątnym przekroju, retuszowanego na jednej z trzech płaszczyzn, nazwany ostrzem typu Quinson. Seria stratygraficzna ciągnie się przez złoża z wczesnego stadium zlodowacenia Würm, w których występują przemysły mustierskie typu La Quina, a następnie Ferrassie. Górny paleolit w tej jaskini reprezentowały wydłużone ostrza „à face plane” wiązane z kulturą (przemysłem) areńską (nazwa pochodzi od jaskini Arene Candide koło Varazze we Włoszech).
W kwietniu 2001 r. otwarto tutaj Musée de Prehistoire, którego główny budynek (proj. Norman Foster) ma niezwykły lancetowaty kształt zewnętrzny i spiralny układ pomieszczeń otaczających wewnętrzne atrium. Jest to największe muzeum prahistorii w Europie (pow. 4274 m2).

Grottes-de-Lacave w Lacave koło Souillac (dep. Lot, reg. Midi-Pyrénée) została odkryta przypadkowo 9 kwietnia 1902 roku przez Armanda Viré, który przy wejściu do jaskini znalazł ślady osadnictwa kultur solutrejskiej i magdaleńskiej. Podczas prac wykopaliskowych wydobyto narzędzia krzemienne, kościane i z poroża.
Jaskinie Lacave od 17 maja 1905 roku są dostępne dla turystów z jaskini Jouclas, a trasę tę pokonuje się sztucznie wykutym tunelem, w którym porusza się elektryczna kolejka. Trasa zwiedzania liczy 1600 m i prowadzi wzdłuż jezior, przez pomieszczenie o wysokości 60 m i inne, o powierzchni 2000 m². Są one lekko oświetlone światłem ultrafioletowym, które podkreśla naturalną fluorescencję niektórych minerałów.

Jaskinia koło miejscowości Le Mas-d'Azil (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées) jest ogromna — na długości 420 m przepływa przez nią rzeka Arize, a wzdłuż niej przechodzi jeszcze szosa (droga D119). Otwór, którym wypływa rzeka, ma dziś 50 m szerokości i 65 m wysokości! Jaskinia była badana przez Edouarda Piette'a w 1887 i 1888 r. Stwierdził on na terasie lewego brzegu rzeki, ponad licznymi warstwami magdaleńskimi bogatymi w zabytki sztuki (np. kamienne płytki z rytami), obecność dwóch przemysłów schyłkowopaleolitycznych, które nazwał azylskim (Dryas III) i arisejskim (arisien). Galerie na prawym brzegu zachowały ślady rozległego matecznika niedźwiedzia jaskiniowego oraz zespół malowideł i rytów magdaleńskich, odkrytych w 1903 r. przez H. Breuila. W pobliżu tych ostatnich, w trakcie wykopalisk w 1961 r., odnaleziono w warstwie magdaleńskiej czaszkę kobiecą, której oczodoły nakryte były kręgami renifera, imitującymi oczy.

Na wirniku z Saint-Nazaire-en-Royans (dep. Drôme, reg. Rodan-Alpy) pokazane są różne miejscowe osobliwości, m.in. stalaktyty z jaskini Thaïs, znanej okolicznym mieszkańcom od bardzo dawna i już w 1897 r. spenetrowanej przez speleologa Oscara Decombaz. Jednak dopiero w 1966 r. została ona zbadana dokładnie. W jaskini odkryto wtedy ślady pobytu tzw. człowieka kromaniońskiego sprzed ok. 15 tys. lat temu. Były to narzędzia krzemienne oraz przepalone kości zwierzęce i choć nie dokonano tu żadnych spektakularnych odkryć, świadczą one o sposobie życia naszych przodków u schyłku paleolitu.

Na znaczku Monako, obok podobizn Henri Breuila (1877–1961) i księcia Monako Alberta I (1848–1922) oraz gmachu Institut de Paléontologie Humaine w Paryżu, pokazano rodzinę neoantropów (mężczyzna, kobieta i dziecko piekący rybę — fragment fryzu dłuta Constant Roux z fasady Institut de paléontologie humaine w Paryżu, znajdujący się na lewo od głównego wejścia do budynku) przed jaskinią Barma Grande w kompleksie Balzi Rossi (fr. Baousse Rousse, Czerwone Skały).
Balzi Rossi to dolomitowa ostroga skalna położona poniżej wsi Grimaldi (prow. Imperia, Liguria), w bezpośrednim sąsiedztwie włosko-francuskiego przejścia granicznego Ponte San Ludovico-Mentona, opadająca 100-metrowym urwiskiem, w którym znajdują się liczne jaskinie i schroniska skalne otwierające się ku Morzu Liguryjskiemu. W większości tych jaskiń spąg wypełniska stanowią utwory dawnej plaży morskiej z okresu transgresji tyrreńskiej. Morze później obniżyło się, odsłaniając tereny leżące dziś 100 m ponad lustrem wody. Wtedy właśnie jaskinie były zajmowane przez człowieka, który pozostawił w nich obfite ślady górnopaleolitycznych kultur oryniackiej i graweckiej.
Pierwsze badania wykopaliskowe sfinansowane przez księcia Monako, Florestana I (1785–1856), miały miejsce w 1846 r., ale w poznaniu przeszłości tych jaskiń największe znaczenie miały prace przeprowadzone w latach 1872–1875 przez Émile Rivière, przy okazji wykuwania tunelu kolejowego, następnie badania zlecone przez księcia Monaco, Alberta I, kanonikowi Louisowi de Villeneuve w latach 1895–1902, a wreszcie wykopaliska A. C. Blanca w latach 1938–1959.


Kompleks Balzi Rossi składa się z ogółem z kilkunastu jaskiń i schronisk (w kolejności od zachodu na wschód) to:

• Grotta del Conte Costantini (fr. Grotte de Constantini).
• Grotta dei Fanciulli (fr. Grotte des Enfants, Jaskinia Dzieci) ― położona jest 60 m od brzegu morza, na wysokości 17,3 m n.p.m. Jej głębokość wynosi 14,7 m, szerokość 8,7, a wysokość przy wejściu 8,6 m. W jaskini odkryto dobrze zachowaną stratygrafię. Poziom mustierski przykrywały 3 warstwy oryniackie, w których odkryto szkielety neoantropa. Ponad nimi rozciągała się warstwa grawecka, a wyżej 3 warstwy zawierające narzędzia przypisywane kulturze grimaldzkiej, współczesnej z magdaleńską. Pierwszy grób dwójki dzieci (stąd nazwa jaskini) znalazł w 1874 r. Émile Rivière na głębokości 2,7 m. Szkielety spoczywały na plecach, z wygiętymi nogami. Zmarli byli wyposażeni w dużą ilość muszli, zapewne ozdób stroju. Drugi podwójny grób, datowany na ok. 26 tys. lat temu, odkrył w 1901 r. kanonik Louis de Villeneuve. Znajdowały się w nim dwa silnie skurczone szkielety starszej kobiety i chłopca, które stały się podstawą wydzielenia tzw. rasy grimaldzkiej, cechującej się niskim wzrostem (ok. 1,60 m), długą czaszką, niską twarzą, szerokim otworem nosowym i dość mocno zaznaczony prognatyzmem. Te cechy zbliżają człowieka grimaldzkiego do typu negroidalnego.

• Riparo Lorenzi (fr. abri Lorenzi) ― schronisko skalne.
• Grotta di Florestano (fr. Grotte de Florestan), nazwana tak na cześć księcia Florestana I, który sfinansował pierwsze wykopaliska w 1846 r.
• Riparo Mochi (fr. abri Mochi) ― schronisko skalne z zachowaną stratygrafią od kultury oryniackiej, poprzez grawecką, po magdaleńską.
• Grotta del Caviglione (fr. Grotte du Cavillon) ― położona na wysokości 16 m n.p.m ma 19 m głębokości i 9 m szerokości. W 1872 r. Émile Rivière odkrył w niej grób niezwykle wysokiego (190 cm) ok. 40-letniego mężczyzny (tzw. człowiek z Menton), pochowanego w nakryciu głowy ozdobionym naszytymi ozdobami z muszli i zębów jelenia. Ciało spoczywało na lewym boku, z twarzą na zachód, z nogami zgiętymi w kolanach, rękami złożonymi przy twarzy i było pokryte ochrą. Wśród wyposażenia znajdowały się retuszowane wióry krzemienne. Dalsze badania w 1902 r. prowadził kanonik Louis de Villeneuve, a w 1971 r. Giuseppe Vicino odkrył w tej ryt przedstawiający konia.
• Riparo Bombrini (fr. abri des Bombrini) ― schronisko skalne.
• Barma Grande (barma, jaskinia w lokalnym dialekcie). W 1884 r. jeden grób odkrył Louis Jullien, kolekcjoner antyków. Szkielet dorosłego mężczyzny pokryty był ochrą. Został on zniszczony wskutek konfliktu z właścicielem jaskini, Giuseppe Abbo. Jullien odzyskał natomiast kilka steatytowych figurek „Wenus”, znalezionych w górnych warstwach jaskini. Interesujący potrójny grób znalazł w 1892 r. Giuseppe Abbo. W jednej jamie grobowej wysypanej ochrą pochowano wysokiego (ok. 190 cm) dorosłego mężczyznę w towarzystwie dwóch młodych osób, dziewczyny i chłopaka. Wszyscy zmarli ułożeni byli na lewym boku, blisko siebie, jakby przytuleni. Obok szkieletów znaleziono kości bowidów oraz wyjątkowo duże wióry krzemienne ― przy szkielecie dziewczyny leżał wiór długości 26 cm i drapacz długości 17 cm. Dorosły mężczyzna miał liczne ozdoby stroju, wykonane z zębów jelenia oraz muszli mięczaków z rodzaju Nassa, Cyprea oraz Purpura. Znaleziono tu też kilka figurek „Wenus”. W 1894 r. ponownie Giuseppe Abbo odkopał 2 pojedyncze groby dorosłych mężczyzn, których uzębienie charakteryzowało się silnym starciem.
• Barma del Bausu da Ture (fr. Barma di Baousso da Torre), obecnie zniszczona, w której w 1873 r. Émile Rivière odkrył potrójny grób nastolatka i dwóch dorosłych mężczyzn, podobny do grobu z jaskini Caviglione, zawierający liczne ozdoby wykonane ze zwierzęcych zębów (m.in. jelenia) oraz muszli morskich mięczaków (Nassa i Cyprea), a także obfite ślady ochry.
• Grotta del Principe (fr. Grotte du Prince, Jaskinia Księcia) ― największa z jaskiń Balzi Rossi (głębokość 34 m, szerokość 9 m), położona 16 m n.p.m. Badania archeologiczne prowadzili w 1968 r. S. Simone i L. Barrol. Znaleziono bardzo liczny mustierski inwentarz krzemienny oraz kilka figurek „Wenus”.

Powyżej wymienionych jaskiń i schronisk znajdują się jeszcze

• Grotta Voronov (fr. Grotte de Voronov).
• Grotta Grimaldi (fr. Grotte de Grimaldi).

Groby z Balzi Rossi są częściowo związane z rozwiniętym grawetienem z okresu 26–19 tys. lat temu, część jednak może być późniejsza, odpowiadająca wczesnemu epigrawetienowi.

Zbiory: Musée d'Anthropologie Prehistorique, Monako oraz Museo Nazionale Preistorico dei Balzi Rossi, Ventimiglia, założone w 1898 r. przez zakochanego w tej części Lugurii Anglika sir Thomasa Hanbury.

Jaskina Obserwatorium (Grotte de l'Observatoire) w Jardin Exotique w Monaco, w której w 1916 roku rozpoczęto badania wykopaliskowe. Ich punktem kulminacyjnym stało się odkrycie najstarszych w Monako śladów pobytu człowieka ok. 300 tys. lat temu, ale jaskinia była zamieszkiwana wielokrotnie, aż do ok. 5000 BC.
W 2016 roku monakijskie Muzeum Antropologiczne wznowiło tam badania terenowe w oparciu o nowe metody i techniki analizy naukowej.

Monte Circeo — skalna ostroga wbijająca się w Morze Tyrreńskie. W zboczach tej góry otwierają się liczne jaskinie utworzone w wapieniach jurajskich. Trzy z nich zawierały ważne znaleziska paleolityczne.
W Grotta delle Capre zbadano poziom mustierski, a w Grotta del Fossellone uchwycono stratygrafię trzech warstw mustierskich kultury pontiniańskiej, dalej warstwy z przemysłem typu oryniackiego (circejskim) i na górze warstwę z przemysłem o charakterze graweckim.
Znajdująca się na terenie miasta San Felice Circeo (prow. Latina, reg. Lacjum) jaskinia Guattari (na znaczku na poziomie morza, na prawo od portu turystycznego) zawierała narzędzia typu pontiniańskiego i ślady zróżnicowanej fauny. W 1939 roku, podczas wydobywania kredy, odkryto w niej pozbawioną żuchwy czaszkę kobiety neandertalczyka, ustawioną otworem potylicznym do góry i otoczoną wieńcem kamieni. Paleontolog Alberto Carlo Blanc stwierdził, że intencjonalne powiększenie otworu potylicznego świadczy o celowym otwarciu czaszki w celu dotarcia do mózgu, a więc o kanibalizmie. Obecnie wiadomo jednak, że czaszka spoczywała pierwotnie na boku, a obrócona została przez robotnika, który ją pierwszy znalazł, natomiast powiększenie otworu potylicznego może być dziełem hien jaskiniowych, które ściągnęły do jaskini także kości innych zwierząt.
Nazwa jaskini pochodzi od nazwiska właścicieli tego terenu i pobliskiego hotelu (obecnie nosi on nazwę Neanderthal). Dopiero w 2008 r. władze prowincji Lacjum, na wniosek burmistrza San Felice Circeo, Vincenzo Cerasoli, wyasygnowały kwotę 95.000 euro na wykupienie jaskini i udostępnienie jej turystom.

Sala delle Candeline (Komora Świec) — fragment jaskini Grotte di Frasassi.
Grotte di Frasassi to system jaskiń krasowych znajdujących się w parku narodowym Parco Naturale della Gola della Rossa e di Frasassi (gm. Genga, prow. Ankona, reg. Marche), w wąwozie Frasassi o długości 3,2 km, wyżłobionym przez rzekę Sentino pomiędzy Monte di Frasassi a Monte Vallemontagnana. W okalających wąwóz stromych wapiennych ścianach znajdują się liczne wejścia do jaskiń. Działalność speleologów w tym rejonie datuje się od roku 1948, ale za przełomowe uznano odkrycie tzw. Abisso Ancona (Otchłań Ankony) we wrześniu 1971, będącej częścią niezwykłego, 13-kilometrowego systemu jaskiń i korytarzy (przypuszcza się, że całkowita ich długość może dochodzić do 35 km) rozciągającego się pod Apeninami, nazwanego Grotta Grande del Vento (Wielka Jaskinia Wiatru). We wszystkich komorach, z których największa ma wymiary 180×120 m i 200 m wysokości, znajdują się różne spektakularne formy nacieków jaskiniowych (stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie naciekowe, makarony, misy martwicowe, itp.). W jaskini panuje stała temperatura ok. 14 °C. W 1974 roku udostępniono zwiedzającym trasę długości 1,5 km. W celu ułatwienia dostępu wybudowano nawet sztuczny tunel o długości 200 m.
W 2007 roku w jaskini znaleziono kobiecą figurkę zwaną Venera di Frasassi (wymiary: 87×27×36 mm, waga 66,5 g) wykonaną z perłowobiałego stalaktytu. Twarz kobiety jest ledwo zarysowana. Piersi są duże i umieszczone bardzo wysoko na klatce piersiowej. Wyraźnie zaznaczony jest srom i pępek znajdujący się na środku okrągłego, ciążowego brzucha. Nogi kończą się w przybliżeniu na wysokości kolan. Wyjątkowo długie są ręce, w szczególności przedramiona, wyciągnięte do przodu i złączone ponad brzuchem. Niezwykła jest głowa przedzielona rowkiem na dwie części (?), przednią i tylną. Figurka pod względem stylistycznym odpowiada kulturze graweckiej lub epigraweckiej i jest datowana na ok. 28–20 tys. lat temu.
Zbiory: Museo Archeologico Nazionale delle Marche, Ancona.

Jaskinia Vjetrenica — największa jaskinia na terenie Bośni i Hercegowiny, położona we wsi Zavala (gm. Ravno, kanton Hercegowina-Neretva, Federacja Bośni i Hercegowiny), w przepięknej dolinie Popovo polje. Ta mała dolina jest częścią największego na świecie systemu krasowego, rozciągającego się z Bośni, przez Chorwację, aż do Słowenii. W jaskini odkryto korytarze o łącznej długości 6,1 km, z tego główny korytarz liczy 2,47 km, a różnica poziomów wynosi 520 m. Wewnątrz jaskini istnieje kilka stałych i okresowych strumieni i jezior, z których największe (Veliko jerzero), położone 1250 m od wejścia, ma 180 m długości. W 1950 r. jaskinię uznano za pomnik przyrody, w 1964 r. udostępniono ją częściowo (1800 m) do zwiedzania, jednak w wyniku wojny w 1991 r. jej infrastruktura została zniszczona.
W Vjetrenicy znaleziono m.in. szczątki niedźwiedzi jaskiniowych i jeden kompletny szkielet lamparta (Panthera pardus), drewnianą dłubankę oraz rysunki naskalne, datowane na ok. 10 tys. lat temu.

Bijambare to prawnie chroniony obszar o powierzchni 370 hektarów, leżący między miejscowościami Nišići i Krivajevići (gm. Ilijaš, kanton Sarajewo), na którym znajduje się 6 krasowych jaskiń. Największa (jej otwór ma 8 m szerokości i 12 wysokości) to Glavna bijambarska pećina, znana też jako Srednja bijambarska pećina lub po prostu Bijambare. Jej łączna długość wynosi 420 metrów, a składa się ona z czterech komór połączonych korytarzem. Największa z nich (dł. 68 m, szer. 20–64 m, wys. 6–16 m) ze względu na swe właściwości akustyczne nazywana jest Salą Koncertową.
Ok. 50 m na SSE i ok. 10–15 m wyżej znajduje się jaskinia Gornja bijambarska pećina. Jej otwór jest skierowany w stronę południowo-zachodnią, dzięki czemu światło wkracza głęboko do wnętrza jaskini, a ponadto jest ona stosunkowo sucha. Wszystkie te cechy prawdopodobnie zrobiły z niej idealne schronienie, dlatego odkryto w niej nie tylko kości zwierząt, m.in. niedźwiedzi jaskiniowych, ale także narzędzia kamienne z czasów ostatniego zlodowacenia, należące do przedstawicieli kultury epigraweckiej. Podczas krótkich badań wykopaliskowych w 1967 roku znaleziono tu m.in. małe noże, skrobacze i przekłuwacze wykonane ze skał drobnoziarnistych — było to pierwsze odkrycie na terenie Bośni i Hercegowiny materiałów epigraweckich w dobrze zachowanym stratygraficznym układzie warstw. W zalegającej powyżej warstwie znaleziono też liczne fragmenty ceramiki z późnego okresu epoki brązu.

Peştera Muierilor vel Muierii (tj. Jaskinia Kobiet) koło Baia de Fier (okr. Gorj, Wołoszczyzna), znajduje się w górach Parâng/Parîng (Karpaty Południowe), w dolinie rzeki Galbenul. Jaskinia ma cztery poziomy o łącznej długości 3566 m. Część (573 m) jest udostępniona do zwiedzania (była to pierwsza jaskinia w Rumunii, w której w 1957 r. zainstalowano oświetlenie elektryczne). W jaskini występuje wiele pięknych formacji krasowych, jak Orga Mare, Turcul, Mireasa.
W jej wnętrzu znaleziono 183 szkielety niedźwiedzi jaskiniowych oraz szczątki innych zwierząt: hien, lwów, lisów, kozic, wilków i dzików. W 1952 r. odkryto też tutaj 6 kości neandertalczyków (w tym żuchwę) wraz z mustierskim przemysłem krzemiennym. Zbiór ten datowany jest radiowęglowo na 30.150±800 BP, tj. ok. 33.225±872 BC.
Uwaga: rysunki pokazane na datownikach są dużo późniejsze!

Jaskinia Meziad znajduje się ok. 1200 m na północ od wsi o tej samej nazwie (okr. Bihor, Siedmiogród), w górach Pădurea Craiului (Królewski Las), w dolinie Meziadului, na wysokości 397 m n.p.m. Jaskinia, odkryta w 1859 r., ma dwa poziomy o łącznej długości 4750 m. W miejscach gdzie się one łączą powstały wielkie komory. Imponujące rozmiarami jest już wejście o wys. 16 m i szer. 10 m, z którego wypływa potok, a także pierwsza komora o szerokości 80 m.
W efekcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych w jaskini w latach 60. XX w. przez M. Rosca, C. Riscutia i P. Firu znaleziono szczątki zwierząt mięsożernych oraz ślady pobytu ludzi z okresu paleolitu i neolitu.

Jaskinia Balver leży w dolinie Hönne, koło miejscowości Balve (Märkischer Kreis, Północna Nadrenia-Westfalia). Jest to największa otwarta jaskinia Europy. Wejście do niej ma 11 m wysokości i 12 m szerokości, a głębokość wynosi 75 m.
Jaskinię wypełniały pierwotnie osady o miąższości 15 m, które w latach 30. XIX w. zaczęto górniczo eksploatować. Przy okazji rozrzucono po hałdach setki narzędzi krzemiennych. Późniejsze badania archeologiczne doprowadziły od odsłonięcia nienaruszonych warstw, w których znaleziono 700 narzędzi krzemiennych oraz ogromne ilości odpadów produkcyjnych, a także kości niedźwiedzi jaskiniowych, mamutów (m.in. cios o dł. 4,6 m), koni, jeleni olbrzymich i in. Ogółem z jaskini wydobyto ok. 50 tys. znalezisk, co stawia ją wśród najważniejszych stanowisk paleolitycznych w Europie. Pierwsze badania przeprowadzono tu już w 1844 roku (Wagner i Castendyck), a w 1870 roku prace kontynuował R. Virchow. Prace wykopaliskowe trwają po dzień dzisiejszy.
Jaskinia była w pradziejach wielokrotnie zasiedlana. Tylko z okresu środkowego paleolitu pochodzi 7 warstw osadniczych datowanych od 100 do 40 tys. lat temu. Najmłodsze są ślady osadnictwa z okresu przedrzymskiego.

Na ilustracji utworzona w dolomitowych skałach na stokach gór Harzu jaskinia Steinkirche koło Scharzfeld (Lkr. Osterode am Harz, Dolna Saksonia), składająca się z dużej komory długości 28 m, wysokości 6–8 m i podobnej szerokości.
Przeprowadzone w latach 1925–1926 i 1928 przez Karla-Hermanna Jacoba-Friesena z ówczesnego Provinzialmuseum w Hanowerze badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia tutaj narzędzi krzemiennych i kościanych oraz szczątków zwierzęcych, będących pozostałościami po obozowisku późnomagdaleńskich łowców reniferów, datowanym na ok. 15–8 tys. lat BC. Są to najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie Dolnej Saksonii. Jaskinia była także penetrowana przez grupy mezolityczne, a później jeszcze w okresie przedrzymskim (ok. 500 lat p.n.e.).
Zbiory: Niedersächsisches Landesmuseum, Hanower.

W średniowieczu, pod wpływem wypraw krzyżowych, jaskinia i okoliczne skały zostały przekształcone w replikę grobu Jezusa, a przed jaskinią aż do XVI w. funkcjonował cmentarz. Obecnie żadne badania wykopaliskowe nie są tu już możliwe, bowiem w latach 30. XX wieku oddziały SS szukały tutaj germańskiego miejsca kultu i cały teren został całkowicie przekopany.

Na ilustracji widok na miejscowość Beuron, położoną w dolinie górnego Dunaju, w sercu Naturparks Obere Donau.
Ok. 8 km w górę Dunaju od Beuron, tu przy ścieżce prowadzącej z zajazdu Jägerhaus do zamku Bronnen (Fridingen an der Donau, Ldk. Tuttlingen, Badenia-Wirtembergia), znajduje się niewielka (dł. 11 m) jaskinia Jägerhaushöhle, klasyczne stanowisko kultury Beuron-Coincy (stąd beuronien, jako synonim wczesnego mezolitu), jednej z podstawowych jednostek zachodnioeuropejskiego mezolitu. Obejmowała ona północną część Francji, Holandię, Alzację, Nadrenię, Szwajcarię, wyżyny południowoniemieckie, Czechy i Morawy. Dzięki badaniom prowadzonym w tej jaskini w latach 1964–1967 przez Wolfganga Taute wydzielono cztery fazy rozwojowe mezolitu. W fazie A (warstwa 13) obok zbrojników w kształcie trójkątów pojawiły się pierwsze diagnostyczne dla tej kultury zbrojniki z cienką podstawą uzyskaną za pomocą retuszu płaskiego wykonanego na stronie spodniej. W fazach B (warstwy 12–10) i C (warstwy 9–8) zbrojniki te zyskują coraz więcej retuszy płaskich. W fazie D (warstwy 7–6) miejsce tych zbrojników zajmują już typowo późnomezolityczne zbrojniki trapezowate, formowane retuszami stromymi. Przez cały czas zbrojnikom tym towarzyszyły zbrojniki trójkątne, najpierw równoboczne, później nierównoboczne, często bardzo drobne.

Wnętrze jaskini Grottes de Remouchamps w Sougné-Remouchamps (prow. Liège, Wallonia), odkrytej w 1828 roku. W latach 1829–1833 badania prowadził tutaj Philippe-Charles Schmerling (1790–1836), który jako pierwszy, jeszcze przed J. Boucher de Perthesem (1788–1868), stwierdził współwystępowanie człowieka i mamutów, on też odkrył w Engis czaszkę, zidentyfikowaną później jako dziecko neandertalczyka. Poważniejsze prace wykopaliskowe w jaskini Remouchamps miały miejsce w latach 1898–1902. Znaleziono wtedy liczne liściaki i mikrolity schyłkowopaleolityczne. Przednia część jaskini (obecnie hol wejściowy dla turystów, całkowicie wybetonowany), otwierająca się ku dolinie rzeki Amblève, była zamieszkała w okresie paleolitu przez przedstawicieli kultury tardenuaskiej, a potem także kultury ahrensburskiej, ok. 10,8–10 tys. lat temu.
We wnętrzu jaskini panuje prawie stała temperatura wynosząca ok. 8–10 °C, była ona więc dogodnym miejscem schronienia w okresach zimnych. W 1912 r. jaskinię udostępniono zwiedzającym, a w 1924 r. wyposażono w oświetlenie elektryczne. Obecnie można ją też zwiedzać płynąc łodzią podziemną rzeką nazywaną Rubikon — jest to najdłuższa (600 m) podziemna trasa żeglugowa na świecie.

W wapiennym wąwozie Cheddar Gorge leżącym w obrębie wzgórz Mendip koło miejscowości Cheddar (hr. Somerset, Anglia) i uchodzącym za drugi — po jaskiniach Dan yr Ogof w Walii — największy cud przyrody na terenie Wielkiej Brytanii, znajduje się jaskinia Gough’s cave, znana wcześniej pod nazwą Hole Sand. W latach 1892 i 1898 Richard Cox Gough odkrył jej dalsze części, aż po końcową Komorę Diamentową, przez co całkowita długość jaskini wzrosła do 2135 m, a głębokość do 90 m. Już w 1899 roku w jaskini zainstalowano oświetlenie elektryczne i udostępniono ją do zwiedzania. Przez jaskinię przepływa Cheddar Yeo — największy podziemny system rzek w Wielkiej Brytanii, badany w latach 1985 i 1990.

Jaskinia była zamieszkiwana pod koniec późnego paleolitu. W 1903 roku w jaskini Gouha odkryto szkielet mężczyzny, znany jako człowiek z Cheddar, datowany na ok. 7150 BC, co czyni go najstarszym kompletnie zachowanym szkieletem ludzkim na terenie Wielkiej Brytanii.
Zbiory: Natural History Museum, Londyn (kopia szkieletu prezentowana jest w muzeum Cheddar Man and the Cannibals w Cheddar).
W jaskini znaleziono także narzędzia krzemienne kultury kreswelskiej (nazwa od stanowisk w rejonie Creswell Crags), m.in. ostrza trapezoidalne, podwójne półtylczaki o stromych półtylcach, nazywane niekiedy ostrzami typu Cheddar i tzw. berła z poroża z przewierconym otworem [Kozłowski 2004, s. 622]. W 2010 roku odkryto kolejne kości ludzkie (ok. 14,7 tys. lat temu), pochodzące od pięciu osób (3–4 letniego dziecka, dwóch nastolatków i dwóch dorosłych, młodszego i starszego), z których usunięto tkanki miękkie takimi samymi narzędziami i w taki sam sposób jak mięso z kości zwierzęcych, co według Chrisa Stringera z Natural History Museum świadczy o kanibalizmie żyjących tu ludzi. W lutym 2011 roku ten sam zespół badaczy opublikował informację, że wśród odkrytych w tej jaskini w 1987 roku kości ludzkich zidentyfikowano trzy fragmenty czaszek, które były przerobione na naczynia do picia.
Ponadto w 2007 roku w Gough’s cave odkryto ryt naskalny przedstawiający schematyczny wizerunek mamuta.

Jeskyně Balcarka (dawniej Ostrovské jeskyně) jest jedną z najpiękniejszych jaskiń w Morawskim Krasie i całych Czechach. Znajduje się ona kilkaset metrów na południe od miejscowości Ostrov u Macochy (okr. Blansko, kraj południowomorawski) i była znana od dawna.
Pod koniec paleolitu górnego, około 15 tys. lat temu, osiedliła się tu duża grupa ludzi kultury magdaleńskiej, zajmujących się polowaniami na konie i renifery. Pozostało po nich klika palenisk, kości zwierzęce oraz rzeźbione poroża reniferów. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził w latach 1898–1900 Jan Bohumil Knies (1860–1937), nauczyciel z pobliskiego Rogendorf (obecnie Kras). Badania archeologiczne prowadzone były też w 2007 roku. Zbiory: Moravské zemské muzeum, Ústav Anthropos, Brno.

Fragment wnętrza jaskini Raj koło Chęcin (pow. Kielce, woj. świętokrzyskie), w której stwierdzono ślady pobytu neandertalczyków.
Jaskinię odkryto w 1963 roku. W 1967 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach zdecydował o objęciu jaskini ochroną jako stanowiska archeologicznego, a rok później utworzono tutaj rezerwat przyrody „Jaskinia Raj”, obejmujący jaskinię i jej najbliższe otoczenie. W latach 1967–1972 przeprowadzono w jaskini roboty górnicze, budowlane i instalacyjne, połączone z badaniami archeologicznymi, paleontologicznymi i geologicznymi osadów wypełniających jej dno.
Jaskinia położona jest na północnym stoku góry Malik, zbudowanej z wapieni środkowego dewonu. W trakcie prac badawczych w jaskini znaleziono krzemienne wytwory zamieszkującego jaskinię ok. 70–60 tys. lat temu neandertalczyka — 633 egzemplarze narzędzi i odpadków produkcyjnych (pod względem techniki obróbki należących do grupy szeleckiej kultury mustierskiej), a ponadto także szczątki mamuta, nosorożca włochatego i niedźwiedzia jaskiniowego. Odkryto także zabezpieczenie wejścia do jaskini przed drapieżnikami, zbudowane w formie zasieków z blisko 300 poroży reniferów.
Dla zwiedzających w pobliskim muzeum odtworzone zostało obozowisko rodziny neandertalskiej, z trzema naturalnej wielkości postaciami ludzkimi, a przewodnik oprowadza zwiedzających trasą o długości 150 m.