Malarstwo jaskiniowe — Hiszpania

Ryba (zapewne jest to stornia, zwaną też fląderką) — frankokantabryjskie malowidło (dł. ok. 30 cm) z panelu nr Ia w jaskini Altxerri.
Nazwa jaskini pochodzi od przysiółka wsi Orio, na zachód od Donostia-San Sebastián (prow. Guipúzcoa, Kraj Basków). Odkryto ją przypadkowo w 1956 r. w rezultacie pozyskiwania kamienia wapiennego do budowy drogi. Początkowo zaglądali do niej z ciekawości tylko młodzi mieszkańcy pobliskich miejscowości Orio i Zarautz. Pierwsze badania naukowe przeprowadzono w 1962 r., a ich wyniki opublikował José Miguel de Barandiaran w 1964 r., a następnie w 1976 r. Jesús Altuna Etxabe.
Jest to krasowa jaskinia o głębokości 20 i długości 2200 m. Odkryto w niej siedem (I–VII) grup dobrze zachowanych malowideł i rytów z okresu ok. 13–12 tys. lat BC, jednak zaczęły one szybko niszczeć na skutek dostępu powietrza atmosferycznego, dlatego też obecnie jaskinia jest zamknięta dla zwiedzających. Większość przedstawień figuralnych to bizony i/lub żubry, jednak spotyka się i inne zwierzęta: koziorożce, kozice, renifery, jelenie, konie, lisy, ptaki, ryby, a nawet węże.

Kobieta wybierająca miód dzikim pszczołom (paleolit schyłkowy, ok. 9.000 BC), malowidło z jaskini Araña (prow. Walencja), odkryte w 1922 roku przez archeologa Hernándeza Pacheco. Znaleziono tutaj także neolityczny inwentarz kamienny (m.in. gładzoną siekierę).

Jaskinia Candamo (Cueva de Candamo, także Caverna de la Peña de Candamo) leży w pobliżu miejscowości San Román (gm. Candamo, wsp. Asturia) i od lipca 2008 roku znajduje się na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Na jaskinię Candomo natrafił prawdopodobnie w 2. poł. XIX wieku chłop o przydomku „El Cristo” (Chrystus), jednak za oficjalną datę jej odkrycia uchodzi rok 1914. W 1919 roku Eduardo Hernández Pacheco z Katedry Geologii Universidad Complutense w Madrycie opublikował wyniki przeprowadzonych w niej badań. Jaskinia liczy ok. 60–70 m głębokości i była zamieszkała przez ludność kultury solutrejskiej ok. 18 tys. lat temu, jednak część istniejących malowideł mogła już powstać ok. 30 tys. lat temu (kultura oryniacka), a najpóźniejsze ok. 13–12 tys. lat temu.
Niekontrolowany napływ zwiedzających, brak szacunku dla paleolitycznych dzieł sztuki i zwykły wandalizm, spowodowały nieodwracalne szkody w jaskini. Dlatego w 1980 roku została ona zamknięta dla turystów do czasu przywrócenia stabilności jej atmosfery oraz usunięcia mchów i glonów, co nastąpiło pod koniec lat 90. XX wieku.
Główne części jaskini to:

• Galería de entrada (Galeria wejściowa)
• Sala baja (Komora dolna) lub Sala de los signos rojos (Komora czerwonych znaków) — mała komora leżąca przy wejściu, po prawej stronie głównego korytarza,
• Salón de los grabados (Komora rytów) — to główna część jaskini (24×17×15 m), stąd można też przejść do innych jej części. Na ścianie z prawej strony (dł. 6 m, wys. 8 m) znajdują się trzy grupy rysunków.
• Galería de la Batiscias,
• Camarín (Garderoba) — najważniejsza część jaskini, w której znajdują się wyobrażenia przedstawionych z wielką wprawą koni (na kasowniku) i byka.

W marcu 2007 roku otwarto w Teverga (wsp. Asturia) park prahistoryczny (Parque de la Prehistoria), w którym znajduje się kopia jaskini wykonana przez Pedro Saura i Matilde Múzquiz, profesorów Wydziału Sztuk Pięknych Universidad Complutense.

Negatywy dłoni, zwane także sylwetkami rąk - czerwone malowidło z jaskini Cueva El Castillo.
Castillo, to niewielka góra wznosząca się ponad Puente Viesgo (prow. Kantabria, wsp. Kantabria). Mieszczą się w niej liczne jaskinie, które zawierają dzieła sztuki skalnej górnego paleolitu. Przedstawienia w jaskiniach las Chimeneas, la Pasiega, las Monedas, a zwłaszcza Castillo, były wykonywane w ciągu całego okresu magdaleńskiego i należą do wielu faz stylistycznych. Jaskinia El Castillo, odkryta w listopadzie 1903 r. przez H. Alcade del Rio, zawiera bardzo liczne znaki kwadratowe lub złożone z ciągów punktów. Wykopaliska w latach 1909–1914, przeprowadzone przez austriackiego jezuitę, ks. Hugo Obermaiera i Paula Wernerta, pod przedsionkiem tej jaskini, pozwoliły rozpoznać ważną sekwencję stratygraficzną, która ujawniła 26 warstw kulturowych, od poziomu aszelskiego, poprzez mustierskie, wcześnie datowane warstwy oryniackie (ok. 39 tys. lat temu), graweckie, solutrejskie, magdaleńskie i azylskie. Z tą ostatnią łączy się wiele dzieł sztuki naskalnej, związanych ze stylem III: klasyczne wizerunki bizonów i koni oraz odpowiadające im znaki i negatywy dłoni (35 lewych i 9 prawych) oraz stylem IV: konie, bizony, koziorożce i jelenie.
Seria 14 bezpośrednich datowań radiowęglowych (AMS) malowideł przedstawiających bizony określiła ich wiek na od 14.090±150 BP (GifA-98151) ≈ 15.5 07±200 BC do 10.510±100 BP (GifA-95136) ≈ 10.442±236 BC, jednak okres użytkowania jaskini był niewątpliwie dłuższy, jak na to wskazują trzy inne daty pozyskane dla znalezionego w niej inwentarza kościanego, mieszące się pomiędzy 16.850±220 BP (OxA-971) ≈ 18.215±356 BC i 10.310±120 BP (OxA-970) ≈ 10.121±289 BC.
W czerwcu 2012 roku zespół brytyjskich, hiszpańskich i portugalskich badaczy kierowany przez dra Alistaira Pike opublikował w „Science” wyniki datowania 50 malowideł z 11 jaskiń w północnej Hiszpanii, ustalone metodą szeregu uranowego. Najstarsze okazały się dłonie i dyski z jaskini El Castillo. Datowanie wykazało, że mają ponad 40,8 tys. lat (najstarsze dowody obecności ludzi współczesnych w północnej Hiszpanii mają 41,5 tys. lat).

Samice jelenia — częściowo punktowane czerwone malowidło (nr C1, C4 i D1), fragment centralnego przedstawienia z jaskini Cueva Covalanas y La Haza w Ramales (prow. Kantabria). W sumie zdobione ściany obejmują część korytarza długości ok. 25 m. Kompozycję rozpoczyna przedstawienie jelenia w towarzystwie kropkowanych znaków. Główna scena obejmuje 17 łań i 1 konia. Poniżej znajdują się dwa znaki kropkowe, dwie kreski i linia sinusoidalna, przypominająca zarys szyjowo-grzbietowy sylwetki konia. Styl malowidła pozwala na jego datowanie na środkowy okres magdaleński (ok. 17–13 tys. lat temu).

Koń i dwa niedźwiedzie — malowidła z Cueva de Ekain koło Deba (prow. Gipuzkoa/Guipscoa, Kraj Basków). To drugie wykonane jest czarną farbą na niskim stropie w części jaskini zwanej Artzei, dlatego aby je obejrzeć trzeba przykucnąć.
Jaskinię odkryli 8.06.1969 roku Andoni Albizuri i Rafael Rezabal, członkowie Towarzystwa Naukowego Aranzadi, zajmujący się poszukiwaniem śladów przeszłości na terenie Kraju Basków, a w szczególności prowincji Gipuzkoa i nadali jej nazwę Ekain, od wzgórza gdzie ją znaleziono.
Badania wykopaliskowe jaskini Ekain trwały od 1969 do 1975 roku. Wyróżniono 10 warstw, z których najniższa, z przemysłem krzemiennym związanym z kulturą szatelperońską, datowana jest radiowęglowo na 30.600 lat temu. Warstwa IX zawierała ślady przemysłu oryniackiego (Aurignac), a w VIII znaleziono tylko nieliczne kości niedźwiedzi jaskiniowych. Warstwa VII (datowana na 16,5–15,5 tys. lat temu) związana jest z osadnictwem ludności magdaleńskiej. Znaleziono w niej ponad 300 narzędzi krzemiennych, kości i pozostałości palenisk. Najbogatsza była warstwa VI (ok. 12.050 lat temu), należąca także do kultury magdaleńskiej. Odkryto tu m.in. typowe dla tego okresu harpuny oraz plastykę figuralną w postaci rytów w kamieniu (np. tzw. plakietka z Ekain) i malowideł naskalnych (ww sumie 73 przedstawienia, w tym: 33 konie, 11 bizonów, 4 koziorożce alpejskie, 2 łanie, 1 jeleń, 2 ryby i 2 nosorożce?) oraz 6 rytów. Malowidła są monochromatyczne, z reguły czarne, rzadziej czerwone. Najwspanialsze obrazy znajdują się w galerii nazwanej Zaldei — na dużej płaskiej skale wyobrażono 10 koni z ciemno umaszczonymi głowami i szyjami, 3 bizony i jelenia.

Wejście do jaskini Cueva del Gato, znajdującej się w wapiennych utworach Sierra de Grazalema, ok. 2 km na NE od Benaoján (prow. Malaga, reg. Andaluzja). Jest to południowe ujście podziemnej rzeki Gaduares, która wpada pod ziemię w wąwozie Hundidero (w pobliżu miejscowości Montejaque), 4,5 km wcześniej i 219 m wyżej. Z tego powodu ten jeden z największych w Hiszpanii systemów jaskiń (ponad 9 km długości) nazywany jest Hundidero-Gato. Wysokie na 40 m wejście do Cueva del Gato od dawna przyciągało uwagę ludzi, o czym świadczą znalezione tu narzędzia krzemienne oraz malowidła naskalne.

Cueva de Nerja — zespół jaskiń w górach Sierra Almijara w okolicach miejscowości Nerja (prow. Málaga, Andaluzja), odkryty 12.01.1959 roku przez chłopców łapiących nietoperze. W roku 1969 znaleziono wejście do dalszych partii jaskini (tzw. Galerías Altas i Nuevas). Poznane części jaskini liczą 7219 m długości, przy różnicy poziomów wynoszącej 68 m.
Jaskinia była zamieszkała przez człowieka od ok. 25.000 BC aż do epoki brązu. Przez pierwsze 4 tysiące lat jaskinia była użytkowana tylko sezonowo przez niewielką grupę ludzi, a w pozostałych okresach odwiedzały ją hieny. Ok. 21.000 BC powstały pierwsze wyobrażenia figuralne (są to m.in. wizerunki fok), a jaskinia została zamieszkana na stałe do ok. 10.800 BC. Tutejsi ludzie spożywali m.in. ślimaki, kozy, króliki, ryby i ssaki morskie. Ok. 4500 BC występują tu już szczątki zwierząt domowych i neolityczne naczynia ceramiczne, a obszary wokół jaskini były użytkowane rolniczo. Ok. 3800 BC zmieniły się style ceramiczne, zarejestrowano także pozostałości tkactwa, a część jaskini wykorzystywana była przez ówczesnych mieszkańców jako miejsce składania zmarłych (układano ich w pozycji skurczonej, na boku).
Zbiory: Museo de Arqueológico, Málaga.

Wnętrze Cueva de la Pileta leżącej ok. 4,5 km na SSW od Benaoján (prow. Malaga, reg. Andaluzja).
Jaskinia leżąca w wapiennym masywie Serrania de Ronda na wysokości 711 m n.p.m. została odkryta w 1905 roku przez José Bullón Lobato, chłopa z pobliskiego Rancho del Harillo, poszukującego guana nietoperzy. Po odkryciu malowideł jaskinię nazwano Cueva de los letreros (Jaskinią Znaków), jednak później przylgnęła do niej nazwa Pileta, od wzgórza, w którym się znajduje. W 1907 roku o jaskini dowiedział się emerytowany pułkownik Willoughby Verner, który opublikował pierwsze o niej informacje. W 1912 roku wraz z nim jaskinię odwiedzili Henri Breuil, Hugo Obermaier i Juan Cabre, którzy prowadzili tu badania przez dwa miesiące, identyfikując ok. 50 wizerunków. Od tego czasu jaskinia była wielokrotnie przedmiotem zainteresowania różnych specjalistów. W 1978 roku przeprowadzono gruntowne badania archeologiczne wszystkich odkrytych partii jaskini, liczących łącznie ok. 2 km długości, w rezultacie których zidentyfikowano 134 malowidła wykonane farbą żółtą, czerwoną i czarną oraz ryty składające się łącznie z około 400 różnych wizerunków. Przedstawiają one jelenie, konie, ryby (m.in. halibuta długości 1,5 m), koziorożce, byki, bizony, jest też jedna foka, oraz abstrakcyjne znaki (zygzaki, linie faliste, meandry, krzyżujące się linie) i nieokreślone przedstawienia. Wykonane są w stylu franko-kantabryjskim, choć jaskinia leży w znacznej odległości od typowego dla tej sztuki obszaru północnej Hiszpanii i płd.-zach. Francji. Petroglify te łączone są z kilkoma fazami użytkowania jaskini przez społeczności kultur solutrejskiej (dla jednego z turów z małej komory nazywanej Sanktuarium otrzymano datę radiowęglową wynoszącą 18.130 BC), graweckiej oraz środkowej i późnej fazy kultury magdaleńskiej.
W jaskini stwierdzono także neolityczne malowidła geometryczne wykonane czarną farbą oraz neolityczną ceramikę zdobioną malowaniem i nacinaniem, a także późnoneolityczną płytkę łuczniczą, chroniącą przegub ręki przed uderzeniem cięciwy.

Mamut (słoń leśny?) z zaznaczonym sercem — fragment czerwonego malowidła z jaskini El Pindal, datowanego na II/III styl wg A. Leroi-Gourhana (ok. 18—13 tys. lat temu).
Jaskinia el Pindal znajduje się koło Pimiango (Asturia). Odkrył ją w kwietniu 1908 roku H. Alcalde del Rio. Jej topografia jest bardzo prosta. Składa się z korytarza o długości ok. 360 m, bez bocznych odnóg. Jaskinia nigdy nie była zamieszkała. Malowidła występują w pięciu miejscach jaskini. Pierwszym, ok. 118 m od wejścia, na lewej ścianie, jest zwrócona w prawo głowa konia, namalowana czarną linią. Ok. 240 m od wejścia, po prawej, znajduje się zespół malowideł o długości prawie 20 m, złożony z 50 figur i znaków. Wszystkie są wykonane czerwoną farbą (ochrą) i bardzo jednolite w stylu. W jaskini występują wizerunki bizonów (18), koni (8), jeleni/reniferów (3), mamutów (2), dzików (1) i ryb (1) oraz różne znaki: punkty, linie, linie równoległe, itp.

W jaskini Grutas de San José (w języku walenckim: Grutes de Sant Josep) koło Vall de Uxó / wal. La Vall d'Uixó (prow. Castellón, wsp. Walencja) panuje stała temperatura 20 °C, a na długości 2750 m przepływa przez nią podziemna rzeka (to najdłuższa żeglowana podziemna rzeka w Europie), z czego odcinek ok. 800 m udostępniono dla turystów.
W wejściu do jaskini założono niewielki wykop sondażowy. Z warstwy VI pozyskano datę 14C: 16.240±630 BP, tj. po kalibracji 17.580±747 BC, odpowiadającą wilgotnemu i ciepłemu końcowi okresu solutrejskiego. Przy wejściu i w pierwszym pomieszczeniu jaskini odkryto łączone z kulturą magdaleńską znaki geometryczne i zoomorficzne. Wraz z geometrycznymi motywami z Mas de la Vall d'Ares należą one do najstarszych przykładów sztuki naskalnej w północnej części Walencji.

Jaskinia Santimamiñe znajduje się ok. 4 km na płn.-wsch. od miasta Guernica = bask. Gernika, w miejscowości Kortezubi = bask. Cortézubi (prow. Vizcaya = bask. Bizkaia, Kraj Basków), w pobliżu Basondo, u stóp południowego stoku wzgórza Ereñozar (448 m n.p.m.), na wysokości ok. 150 m n.p.m. Jaskinia była znana okolicznym mieszkańcom od dawna, ale malowidła odkryła dopiero w 1916 r. grupa chłopców, wśród których był José F. Bengoechea, którzy poinformowali o tym nauczyciela z Guernici, a ten przekazał wiadomość o odkryciu kompozytorowi Jesúsowi Guridi’emu, radnemu prowincji Vizcaya. W ciągu kilku miesięcy jaskinię odwiedziło wielu archeologów, a wśród nich nawet Henri Breuil. Badania archeologiczne przeprowadzili w latach 1918–1926 Telesforo de Aranzadi, José Miguel de Barandiaran i Enrique Eguren, a najważniejsze wyniki opublikowano w 1925 r. Kolejne badania, w latach 1960–1962, wykonali J. M. Apellániz i Xabier Gorrotxategi. Uchwycono warstwy datowane od kultury oryniackiej aż po okres rzymski. Sztuka jaskini jest obecnie analizowana przez X. Gorrochategui Nieto.
Jaskinia ma długość 365 m i bardzo bogatą szatę naciekową. Pierwsze pomieszczenie jaskini jest dość obszerne, ale trzy pierwsze rysunki (tylko jeden z nich jest dobrze widoczny) znajdują się dopiero w kolejnej komorze, do której można się dostać tylko wąskim korytarzem o długości ok. 15 m. 30 m dalej, z lewej strony, otwiera się wąska galeria, prowadząca stromo pod górę do dwóch kolejnych komór, nazywanych przedpokojem (Antecámara) i komorą (Cámara). W tzw. przedpokoju (dł. 5 m) znajduje się kilkanaście przedstawień bizonów i koni, wykonanych węglem drzewnym lub przy pomocy rycia (niektóre zachowały się tylko fragmentarycznie). Z przedpokoju do komory, tj. dość dużego (wymiary: 4×3 m, wysokość 3,5 m), w przybliżeniu czworobocznego pomieszczenia, w którym mieszczą się najbardziej spektakularne rysunki, prowadzi ciasne, wiodące mocno pod górę przejście. W panelu głównym komory narysowano węglem 8 bizonów, konia i linię falistą (być może jest grzbiet kolejnego bizona). Ponadto występują tu wyobrażenia jelenia, koziorożca i niedźwiedzia. Co ciekawe, część bizonów narysowano w pozycji pionowej! Kolejne rysunki znajdują się w odległej partii jaskini, do której dostęp jest bardzo utrudniony. Można dojść do niej idąc jeszcze 100 m głównym korytarzem w głąb jaskini. W znajdującej się tam komorze (wym. 8×5 m) zauważono cztery rysunki wyobrażające koziorożca, dwa bizony i koziorożca. Ogółem w jaskini naliczono 50 rysunków zwierząt, w tym 32 bizony, 7 koziorożców, 6 koni, jednego jelenia i niedźwiedzia.
Pod koniec XX w. wykonano badania mające na celu ustalenie wpływu, jaki miało na paleolityczne malowidła udostępnienie jaskini do zwiedzania. W 1997 r. postanowiono ograniczyć liczbę osób odwiedzających ją do 75 dziennie. W lipcu 2008 r. jaskinia Santimamiñe została dopisana (m.in. wraz z jaskiniami Tito Bustillo, Ekain i Covalanas), obok jaskini odnalezionych m.in. w jaskiniach Chauvet, Lascaux i Altamira, do listy światowego dziedzictwa UNESCO. Od tego czasu zamknięto całkowicie dla turystów te części jaskini, w których występuje najwięcej przedstawień naskalnych. W zamian mogą oni oglądać „wirtualną jaskinię” stworzoną w pobliskiej kaplicy San Mames, od której pochodzi nazwa jaskini, gdzie w technologii 3D i w specjalnych okularach można „zwiedzać” jaskinię Santimamiñe.

Koń — malowidło (dł. ok. 2 m) z tzw. Galería de los Caballos w jaskini Tito Bustillo koło Ribadesella (wschodnia Asturia). Jaskinię tę, jedną z wielu znajdujących się w krasowym masywie Ardines, odkrył w kwietniu 1968 r. Celestino Fernández Bustillo, osiemnastoletni kierownik grupy młodych speleologów. Leży ona w odległości ok. 200 m od lewego brzegu rzeki Sella i ok. 1 km od współczesnego jej ujścia do oceanu (w okresie magdaleńskim było to ok. 6–7 km). Obszar wokół ujścia rzeki Sella był zamieszkały przez ostatnie 25 tys. lat, wykorzystywano też wiele okolicznych jaskiń, z których najgłębsze były użytkowane jako sanktuaria.
Na terenie jaskini szczególnie intensywnie użytkowano dwa obszary: Area de Estancia i Area de las Pinturas. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził tu Garcia Guinea (1970), a następnie Moure Romanillo (1975). W Area de Estancia odkryto dwie warstwy osadnicze, obie związane z kulturą magdaleńską, w których znaleziono m.in. jednorzędowe harpuny. 13 dat metodą 14C uzyskanych z węgli drzewnych, kości i muszli zwierząt morskich obejmuje przedział od 14.890±410 BP (nr lab. analizy Ly-4212) do 14.228±154 BP (średnia ważona dat nr lab. CSIC-154 i CSIC-261). W latach kalibrowanych całkowity czas użytkowania jaskini można określić na ok. 16.000–14.500 BC. Tito Bustillo jest kluczowym stanowiskiem dla badań nad przejściem z fazy magdaleńskiej IV do V.
W części jaskini zwanej Galería de los Caballos odkryto dużą liczbę przedstawień koni, bizonów i innych zwierząt. Znajdują się tutaj też liczne wizerunki kobiecych narządów rodnych.
Jaskinia jest udostępniona do zwiedzania. Trasa turystyczna liczy 1800 m długości i jest oświetlona.