Malarstwo jaskiniowe — Francja

Jaskinia Chauveta koło Vallon-Pont-d'Arc (dep. Ardèche, reg. Rodan-Alpy) została odkryta przypadkowo 18 grudnia 1994 roku przez speleologów: Jean-Marie Chauveta i dwoje jego przyjaciół, Éliette Brunel Deschamps i Christiana Hillaire, którzy penetrowali wapienne urwiska ciągnące się wzdłuż wąwozu rzeki Ardèche, niedaleko wznoszącego się tutaj naturalnego skalnego mostu — Pont-d'Arc — spinającego oba brzegi tej rzeki. Jaskinia rozciąga się prawie dokładnie na osi północ-południe i składa się z szeregu połączonych galerii i obszerniejszych komór o łącznej długości ponad pół kilometra. Różnią się one charakterem spągów, stropów i ścian, wyglądem stalaktytów i stalagmitów — od chaotycznie ukształtowanej Komory Brunela (Salle Brunel) przy wejściu, poprzez płaskie podłoże Komory Niedźwiedzich Jam (Salle des Bauges), do zapadnięć w Komorach Hillaire'a (Salle Hillaire) i Czaszki (Salle du Crâne) oraz skamienielin w Galeriach Kaktusów (Galerie du Cactus) i Świec (Galerie du Cierge).
Dzisiejsze wejście do jaskini prowadzi przez bardzo wąski poziomy tunel, który kończy się pionowym zejściem na głębokość ok. 10 m. Wewnątrz można bez większego wysiłku pokonać trasę blisko 500 m. Spąg jaskini, od wejścia aż do najdalej położonej komory, opada o 24 metry. Wszystkie komory i korytarze występują na powierzchni o wymiarach ok. 240×100 m. Zasadniczo jaskinia składa się z czterech dużych komór, z których największa (Komory Niedźwiedzich Jam) mierzy ok. 60×40 m. Powierzchnia całkowita jaskini wynosi 8140 m2.

W jaskini Chauveta zidentyfikowano 447 namalowanych lub wyrytych wizerunków różnych zwierząt: lwów jaskiniowych, niedźwiedzi, nosorożców, mamutów, bizonów i innych zwierząt, w tym nawet sów. Jest tu też jedna wyjątkowa kompozycja, przedstawiająca tajemniczą istotę trzymającą w objęciach kobietę, symbolicznie pokazaną tylko przez nogi, biodra i trójkąt łonowy.

Czerwony niedźwiedź (dł. 120 cm) z niszy w Komorze Brunela i czerwony negatyw dłoni z Panelu Szablonów w Komorze Czerwonych Paneli (Salle des Panneaux Rouges).

Ogółem z próbek pobranych z farby z malowideł i z różnych miejsc w jaskini uzyskano do 2016 roku ponad 350 dat! Najwięcej, bo aż 259, radiowęglowych (AMS i 14C), ale wykonano także analizy uranowo-torowe, termoluminescencyjne i 36Cl. Pozwalają one na ustalenie, że jaskinia była wykorzystywana w dwóch fazach w latach 37–33,5 tys. lat temu i 31–28 tys. lat temu.
Pierwszą z nich można powiązać z działalnością ludności kultury oryniackiej, natomiast w drugiej nie tworzono chyba już nowych dzieł, najwyżej układy złożone z licznych kropek, ale sanktuarium to było odwiedzane przez przedstawicieli (m.in. dziecko) kultury graweckiej. Później wejście do jaskini zostało zamknięte przez osuwisko, dlatego jej wnętrze przetrwało nienaruszone do 1994 roku.
Pierwsze cztery daty radiowęglowe (AMS), uzyskane bezpośrednio dla malowidła przedstawiającego trzy zwierzęta (dwa stojące przodem do siebie nosorożce i bizona), wywołały początkowo sensację, z powodu ich niespodziewanie wczesnego wieku, między 32.410±720 BP (GifA-95132) ≈ 35.866±958 BC a 30.340±570 BP (GifA-95128) ≈ 33.576±545 BC. Zostały one potwierdzone datowaniem nacieku jaskiniowego, który przykrył namalowane punkty na sąsiednim panelu: 26.120±400 BP (GifA-95127) ≈ 28.824±320 BC. Fragment węgla drzewnego z innej komory, także przykryty naciekiem, dał podobne daty: 26.980±410 BP (GifA-95129) ≈ 29.523±364 BC i 26.980±420 BP (GifA-95130) ≈ 29.535±380 BC. Również węgle drzewne znalezione na spągu w różnych częściach jaskini przyniosły bardzo wczesne wyniki: 29.000±400 BP (Ly-6878) ≈ 32.056±756 BC, 24.770±780 BP (Ly-118) ≈ 27.603±812 BC i 22.800±400 BP (Ly-6879) ≈ 25.506±598 BC.

Więcej na ten temat na specjalnej stronie poświęconej odkryciom w jaskini Chauveta.

Bizon — fragment malowideł z wielkiego skalnego filara stojącego przy końcu lewej ściany Komory Końcowej (Salle du Fond) w jaskini Chauveta. Próbka węgla drzewnego pobrana z tego rysunku została datowana metodą AMS na 30.340±570 BP (GifA-95128) ≈ 33.576±545 BC.

Mamut i trzy koziorożce — fragment malowidła z tzw. Wielkiego Plafonu (Le Grand Plafond) w jaskini Rouffignac.
Jaskinia Rouffignac (dep. Dordogne, reg. Akwitania) posiada trzy poziomy, a jej korytarze o łącznej długości ok. 10 km tworzą wyjątkowo liczne rozgałęzienia. Malowidła i ryty — w sumie ok. 250 — występują prawie wyłącznie na poziomie górnym o dł. 7 km. Jaskinia znana była od dawna, jednak malowidła odkryli dopiero Romain Robert i Louis-René Nougier 26 czerwca 1956. Badaniami jaskini zajmowali się m.in. Henri Breuil, Louis-René Nougier, André Leroi-Gouhran. Systematyczne prace wykopaliskowe u wejścia do jaskini przeprowadził w latach 1957−1962 Claude Barrière, odkrywając serię stratygraficzną o miąższości 6 m z warstwami kultur sowterskiej, tardenuaskiej oraz neolityczną i z początków epoki żelaza.
Zdobienia ścian i stropów jaskini można zaliczyć do fazy magdaleńskiej IV wg klasyfikacji A. Leroi-Gouhran i datować na ok. 15−12 tys. lat temu. Sam Wielki Plafon składa się z 66 wizerunków, głównie zwierząt. Występuje tu 26 mamutów, po 12 bizonów i koziorożców, 11 koni, 3 nosorożce, 1 oko i 1 wyobrażenie niezidentyfikowane. Ogółem w jaskini naliczono 200 wizerunków figuralnych, w tym 192 zwierząt i 8 postaci antropomorficznych. Wśród tych pierwszych zdecydowanie dominują mamuty: 123 (61,5% ogółu), na dalszych miejscach znajdują się bizony: 23 (11,5%), konie i koziorożce: po 13 (6,5%), nosorożce: 11 (5,5%), a także 3 węże, 3 koty, 2 niedźwiedzie i 1 antylopa suhak. Seria siedmiu dat 14C układa się w sekwencję od 9150±90 BP (GrN-5514) ≈ 8395±102 BC do 6400±40 BP (GrN-5512) ≈ 5390±52 BC.

Mamut, nosorożec, koziorożec i bizon — fragmenty malowideł z tzw. Wielkiego Plafonu, znajdującego się w głównym korytarzu, nazywanym Świętą Drogą (La Voie Sacrée), w jaskini Rouffignac.

Renifer (frankatura) i mamut (znaczek) — dwa fragmenty malowideł z jaskini Les Combarelles w Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania). Jaskinia Les Combarelles znajduje się 1,5 km na wschód od centrum tej miejscowości, na lewym brzegu rzeki Beune, tuż przy drodze D47 (Avenue des Grottes). Liczy ok. 235 m długości, od 1 do 2 m szerokości i od 0,5 do 2 m wysokości. Panuje w niej stała temperatura 11,5 °C. Jaskinię (Combarelles I) odkryli 8 września 1901 Denis Peyrony, Henri Breuil i Louis Capitan.
Drugą część (Combarelles II, niedostępna dla zwiedzających) odkrył Emile Riviere w 1892 r. Podczas pierwszych badań Breuil naliczył 291 przedstawień figuralnych zgrupowanych w 105 miejscach. W 1902 Breuil i Capitan sporządzili rysunkową dokumentację malowideł i rytów z jaskini w skali 1:10, w formie papierowej taśmy o szerokości 12 cm i długości 12 m. W jaskini znajdowało się pierwotnie ok. 600–800 wizerunków wielkości od 0,25 do 1 m, w większości wykonanych w technice rycia, rzadziej obrysowanych czarnym konturem, zwierząt, ludzi i różnych znaków. Rozpoczynają się one ok. 125 m od wejścia. Do najczęściej przedstawianych zwierząt należą konie (ponad 100 wizerunków). Liczne są renifery, ukazywane bardzo realistycznie, np. w czasie picia wody. Inne uwiecznione zwierzęta to niedźwiedzie, mamuty, bizony. Wyjątkowe jest wyobrażenie lwicy, jakby zatrzymanej w ruchu, gotowej do pościgu za ofiarą. Występują też typowe dla kultury magdaleńskiej stylizowane przedstawienia kobiet (52), zawsze ukazanych z profilu, bez głów, z zaakcentowanymi wydatnymi pośladkami i piersiami. Według dat 14C jaskinia Combarelles była użytkowana w okresie ok. 15.300–11.000 BC.
Odkrycia w jaskini Combarelles stały się jednym z istotnych argumentów na rzecz uznania sztuki jaskiniowej, której autentyczność była kwestionowana począwszy od pierwszych zaobserwowanych malowideł w jaskini odnalezionych m.in. w jaskiniach Chauvet, Lascaux i Altamira.

Jaskinia Font-de-Gaume w Les Eyzies-de-Tayac-Sireuil (dep. Dordogne, reg. Akwitania) została odkryta w 12 września 1901 roku przez Denisa Peyrony. Jej długość wynosi 125 m, szerokość 2–3 m, a maksymalna wysokość 8 m. Jaskinia nie była w pradziejach zamieszkała, służyła wyłącznie jako sanktuarium.
Znanych jest stąd ok. 230 wyobrażeń (wiele z nich ujawniło dopiero dokonane w 1968 r. oczyszczenie ścian jaskini) figuralnych (naliczono 82 bizonów, 40 koni, 23 mamuty, 17 jeleni, 8 krów oraz wilka i nosorożca włochatego) i symbolicznych znaków. Malowidła są słabo zachowane, m.in. z powodu wpływów atmosferycznych, gdyż jaskinia nigdy nie była naturalnie zamknięta. Do zniszczeń przyczyniły się również miejscowe dzieci, które bawiły się w jaskini, a na ścianach ryły swe imiona i daty. Pierwsze badania i inwentaryzację malowideł przeprowadził H. Breuil oraz D. Peyrony i F. Prat w latach 1958–1964 i 1967 r.

Początkowe 60 m korytarza od wejścia do jaskini jest pozbawione malowideł. Pierwsze widoczne są dopiero po przekroczeniu podziemnego strumienia, zwanego Rubikonem. Jest to fryz z kilkoma „przemieszanymi” postaciami bizonów i reniferów.
Do najciekawszych należy fryz z bizonami z głównego korytarza. To 12 mamutów i bizonów delikatnie wyrytych w skale. Ich kontury obwiedzione są czarną linią, a wnętrza sylwetek wypełnione są farbą czarną (samce) lub czerwoną (w przypadku samic, bardzo często ciężarnych). Na lewej ścianie, tuż przed skrzyżowaniem z Galerie latérale, znajduje się słynna scena (por. poniższe datowniki i znaczki) przedstawiająca namalowanego brązową farbą renifera (samca?) liżącego czoło klęczącego przed nim renifera przedstawionego czerwonym kolorem (samicy?), za którym widać jeszcze sylwetki innych reniferów i mamutów. Inne obrazy to wilk malowany czarną farbą u wejścia do drugiej przecznicy i piękny czerwony nosorożec u końca jaskini.

Na pierwszym znaczku bryłki różnokolorowego pigmentu oraz czarne malowidło naskalne przedstawiające konia (długość 68 cm), a na drugim wizerunek jelenia (na znaczku pokazany w lustrzanym odbiciu!). Oba malowidła wykonane są pojedynczą linią przy użyciu czarnego barwnika i znajdują się w tzw. Dolnej Komorze jaskini Cosquer (na znaczku Gwinei Bissau pokazano także fragment malowideł z Sali Byków w jaskini Lascaux oraz neandertalczyka, choć wszystkie przejawy sztuki jaskiniowej łączą się wyłącznie z człowiekiem anatomicznie współczesnym, tzw. kromaniończykiem!).
Cosquer, to podwodna jaskinia koło Calanque de Morgiou, na południe od centrum Marsylii. Została odkryta przez zawodowego nurka Henri Cosquera w 1985 r., ale dopiero w lipcu 1991 r. zauważył w jej wnętrzu malowidła i rysunki. Wejście do jaskini znajduje się 37 m poniżej dzisiejszego poziomu morza, ale w okresie odpowiadającym maksimum ostatniego zlodowacenia (Würm) poziom Morza Śródziemnego był niższy od obecnego o 110–120 m. Do wnętrza jaskini prowadzi korytarz długości 175 m, za którym otwierają się szerokie komory, tylko częściowo wypełnione przez wodę.
Prawdopodobnie ok. 80% wszystkich obiektów sztuki naskalnej zostało zniszczonych przez morze. Blisko 250 ocalałych malowideł, rysunków i rytów można podzielić na dwie grupy. Wśród starszych (ok. 65) najczęściej występują negatywy dłoni na tle malowanym farbą czerwoną lub czarną. Obecność węgla drzewnego w farbie pozwoliła na ich bezpośrednie datowanie na 27.110±390 BP, co odpowiada wczesnej fazie kultury graweckiej (nazwa pochodzi od od jaskini La Gravette w miejscowości Bayac, dep. Dordogne, reg. Akwitania). Ponadto z dwóch niewielkich ognisk pokrytych kalcytem uzyskano daty: 27.870±430 i 26.360±400 BP. W grupie młodszej, obok typowych zwierząt uwiecznianych w sztuce paleolitycznej, występują także rzadko przedstawiane: jeleń wielkorogi, pingwiny, foki oraz alki. Bezpośrednie datowanie tych malowideł obejmuje okres od 19.200±220 do 15.570±250 BP, co sugeruje, że powstały one w czasie rozwoju kultury solutrejskiej, ewentualnie na samym początku kultury magdaleńskiej.
W komorze znajdują się ogółem 142 przedstawienia zwierząt lądowych: koni (30% wszystkich zwierząt), kozic, koziorożców i bizonów, rzadko występują jeleń wielkorogi i lew jaskiniowy oraz morskich: 3 pingwiny, 8 fok, ryb, meduz, a nawet prawdopodobnie ośmiornic. Ponadto spotykane są wizerunki fallusów i 47 negatywów dłoni, umieszczonych na tle pokrytym czarną lub czerwoną farbą.

Pech-Merle to dwupoziomowa jaskinia koło Cabrerets (dep. Lot, reg. Midi-Pyrénées), w dolinie rzeki Célé, zawierająca cenny zespół malowideł pradziejowych. Odkryta została w 1922 roku przez dwóch chłopców: André Davida i Henri'ego Dutertre, a znalezisko to jako pierwszy zweryfikował proboszcz z Cabrerets, Amédée Lemozi, archeolog-amator. Jaskinia jest własnością gminy Cabrerets, a w 1926 r. udostępniono ją turystom.
Oba poziomy jaskini mierzą łącznie ponad 2 km przestronnych i suchych korytarzy średniej szerokości 10 m i 5–10 m wysokości, z czego zwiedzający mogą obejrzeć ok. jednej trzeciej, czyli prawie cały poziom dolny, gdyż tylko tam znaleziono ślady pobytu ludzi. Malowidła, o łącznej długości ok. 300 m, należą do różnych faz okresu magdaleńskiego. Najwspanialszymi przedstawieniami są dwa tarantowate konie (datowane radiowęglowo na 25 tys. lat temu) oraz zajmujący połowę głównej komory wielki fryz (Frise Noire) szerokości 7 m, malowany czarną farbą, składający się z wyobrażeń 11 mamutów, 4 bizonów, 4 turów i 1 konia.
W jaskini naliczono w sumie 576 różnych wizerunków (niektóre źródła wspominają nawet o ok. 700!), ale zidentyfikowano tylko ok. 60: 21 mamutów, 12 koni, 7 bizonów, 6 turów, 6 reniferów, 2 koziorożce, 1 lwa i 1 niedźwiedzia.
W przeciwieństwie do innych jaskiń w Pech-Merle znaleziono aż 12 wyobrażeń ludzi: 8 stosunkowo naturalistycznych (w tym przedstawienie tzw. rannego człowieka) i 4 schematyczne. Interesujący jest też odcisk stopy kilkunastoletniego chłopca lub dziewczyny, zachowany na spągu jaskini.
To malowidło przedstawiające nakrapiane konie nie powstało w jednym akcie twórczym, ale w kilku etapach:

• centralna ryba i okrąg (niewidoczne na tym wirniku),
• następnie wykonano zarys sylwetki konia (z prawej), tak aby dopasować go do kształtu skały, a jego wnętrze wypełniono czarnymi i czerwonymi kropkami,
• dodano czarne kropki nad i pod tym zwierzęciem,
• wykonano kontur drugiego konia, który następnie wypełniono czarnymi i czerwonymi kropkami,
• dookoła wizerunków koni umieszczono odciski dłoni.

Obecnie nie ma możliwości, aby stwierdzić, jak długie były przerwy między kolejnymi etapami (jednodniowe, tygodniowe, roczne?). Eksperymentalne badania M. Lorblancheta dowodzą, że całą kompozycję można było namalować w ciągu ok. 30 godzin.

Okolice Gourdon-en-Quercy (dep. Lot, reg. Midi-Pyrénées) były już zamieszkałe w okresie górnego paleolitu. Najbardziej spektakularnym stanowiskiem jest jaskinia Cougnac (gm. Payrignac), położona 2 km na północ od Gourdon, we wnętrzu wzgórza Les Chenes Verts.
Pierwsza z jaskiń Cougnac, bo są to właściwie dwie jaskinie, do których wejścia znajdują się w odległości 200 m od siebie, choć niegdyś połączone były zawalonym obecnie korytarzem, została odkryta w 1900 roku. Drugą jaskinię odkryli przypadkowo w 1952 roku Lucien Gouloumes, René Borne, Jean Mazet, Roger i Maurice Boudet oraz Alphonse Sauvant. W jaskini znajdują się wykonane czerwona ochrą malowidła paleolityczne (stąd w 1954 r. została ona uznana za zabytek historyczny): ok. 60 zwierząt, 50 zarysów rąk i 3 postacie ludzi. Są to wyobrażenia jeleni olbrzymich, koziorożców i mamutów, a także schematyczne sylwetki kobiet i „rannych” ludzi, niemal identyczne jak w jaskini Pech-Merle. Prawie zupełnie brak natomiast wizerunków koni (tylko jedno przedstawienie).
Bezpośrednie datowanie radiowęglowe (AMS) malowideł przeprowadzone w latach 90. XX w. potwierdza istnienie dwóch faz ich powstawania, starszej, związanej zapewne z kulturą grawecką ± wizerunki jeleni olbrzymich, samca: 23.610±350 BP (GifA-91183) ≈ 26.653±531 BC i 22.750±390 BP (GifA-92426) ≈ 25.445±591 BC oraz samicy: 25.120±390 BP (GifA-92425) ≈ 28.152±372 BC i 19.500±270 BP (GifA-91324) ≈ 21.473±363 BC) i fazy młodszej, przypadającej na środkową fazę kultury magdaleńskiej — czarny punkt: 14.290±180 BP (GifA-89250) ≈ 15.651±219 BC i czarny odcisk palca 13.810±210 BP (GifA-92500) ≈ 15.187±279 BC. Pierwszą z jaskiń już w 1949 roku udostępniono turystom. Obie jaskinie Cougnac odwiedza rocznie ok. 25 tys. osób rocznie.

Bizony i kozły — różne fragmenty malowideł z tzw. Czarnego Salonu (Salon Noir) w jaskini Niaux (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées).
Jaskinia Niaux ma ok. 13 km długości. Już od początku XVII wieku była regularnie odwiedzana, o czym świadczą liczne ślady, jakie pozostawili po sobie na ścianach ówcześni zwiedzający, jednak dopiero w 1906 roku kapitan Molard i jego dwaj synowie, Paul i Jules, sporządzający plan jaskini, nie tylko dostrzegli malowidła w tzw. Czarnym Salonie, ale zrozumieli, że nie pochodzą one sprzed wieku lub dwóch, ale sprzed wielu tysięcy lat, co spowodowało, że do jaskini ściągnęli powiadomieni specjaliści od sztuki paleolitycznej.

Na ilustracji tej całostki pokazano wiele zabytków prahistorycznych, z których dumny jest departament Ariège. Są to:

• relief z jaskini Bédeilhac,
• kość z rytem przedstawiającym lwy z jaskini La Vache (ok. 14 tys. lat temu),
• bizon — fragment malowideł z jaskini Niaux,
• wnętrze sali muzealnej w Parku Prehistorycznym Tarascon,
• koń — malowidło z jaskini Niaux,
• turyści podczas prób samodzielnego tworzenia malowideł naskalnych,
• wejście do jaskini Le Mas-d'Azil.

Mamut — fragment rysunku wykonanego czerwonawą gliną, przedstawiającego kotowatego otoczonego przez siedem mamutów z jaskini La Baume-Latrone (ok. 20 tys. lat temu) znajdującej się w Saint-Anastasie (dep. Gard, reg. Langwedocja-Roussillon), na lewym brzegu rzeki Gard.
Malowidła paleolityczne znajdują się w rozległej sali, 237 m od wejścia. Strop pomieszczenia pokryty jest meandrami i ciągami linii. Cała kompozycja (dł. 2 m) składa się w większości z przedstawień mamutów wykonanych palcem maczanym w glinie. Różnią się one znacznie od stylu malowideł franko-kantabryjskich, a ich datowanie dodatkowo utrudnia fakt, że w trakcie badań wykopaliskowych nie poczyniono żadnych istotnych ustaleń.

Negatyw dłoni — fragment malowidła naskalnego z Tautavel (?) (dep. Pyrénées-Orientales, reg. Langwedocja-Roussillon), miejscowości w której w jaskini Caune de l'Arago odkryto szczątki Homo heidelbergensis, czyli tzw. człowieka z Tautavel (ok. 450.000 lat temu).