E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Archaiczny Homo sapiens

Archaiczny Homo sapiens to pojęcie bardzo szerokie. Do tej grupy zalicza się najczęściej takie formy kopalnych hominidów jak:

Homo sp.

Kasownik: Orce, 4.09.1995
Orce, Hiszpania
(4.09.1995)
Kształt tego datownika odpowiada fragmentowi kości ciemieniowej (oznaczonej symbolem VM 0, znanej też pod pieszczotliwą nazwą „la Galleta”, czyli ciasteczko) bliżej nieokreślonego gatunku człowieka (Homo sp.), znalezionej w 1982 r. w Venta Micena koło Orce (prow. Granada, wsp. Andaluzja) przez José Gibert, Jordi Agustí i Salvador Moyá-Solá. Zbiory: Museo Arqueológico de Granada, Grenada.
To kontrowersyjne znalezisko (według innych badaczy jest to kość zwierzęca) datowane jest metodą paleomagnetyczną dość nieprecyzyjnie na ok. 1,78-1,07 mln lat, a więc byłby to jeden z najstarszych śladów pobytu rodzaju Homo w Europie.

Ludzkim szczątkom kostnym towarzyszyły kamienne narzędzia otoczakowe, odkryte także na kilku innych stanowiskach z dorzecza rzeki Orce: Venta Micena (VM 1960), Barranco León i Fuente Nueva 3.

Homo antecessor

Kasownik: Granada, 21.11.2000
Granada, Hiszpania
(21.11.2000)
Kasownik: Atapuerca, 10.2000
Atapuerca, Hiszpania
(10.2000)
Znaczek: Hiszpania 3565
Hiszpania, Mi 3565
(22.09.2000)
Znaczek: Mozambik 4471
Mozambik, Mi 4471
(30.04.2011)
Nową formą, jeszcze nie w pełni poznaną, jest Homo antecessor. Kości przedstawicieli tego niedawno wyróżnionego gatunku odkryto w Sierra de Atapuerca, koło niewielkiej miejscowości Atapuerca (prow. Burgos, Kastylia). Sierra de Atapuerca, to stare góry krasowe koło Burgos, między Atapuercą a Ibeas de Juarros. Na tutejsze stanowiska archeologiczne natrafiono, gdy w latach 90. XIX w. brytyjska firma Sierra Railroad Company rozpoczęła tu budowę linii kolejowej. Ten głęboki na blisko 18 metrów wykop kolejowy rozcinający wapienny masyw Sierra de Atapuerca jest obecnie nazywany Gran Dolina. Już w 1910 r. odkryto tu malowidła naskalne. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził w 1964 roku Francisco Jordá Cerdá, odkrywając ślady osadnictwa ludzkiego datowane od czasów najstarszych aż po epokę brązu. W 1976 r. Trinidad Torres, paleontolog poszukujący kości zwierząt, znalazł pierwszą w tym miejscu kość ludzką — żuchwę. Razem z Emiliano Aguirre ustalili, że pochodziła ona sprzed co najmniej 400 tys. lat. W ten sposób Atapuerca awansowała do rangi jednego z najważniejszych stanowisk paleoantropologicznych Europy. W latach 1978–1990 prace wykopaliskowe prowadziła tu ekipa pod kierownictwem Emiliano Aguirre, a następnie wspólnie przez Eudald Carbonell, José María Bermúdez de Castro i Juan Luis Arsuaga. W 2000 r. stanowiska w rejonie Atapuerca zostały umieszczone na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Podstawą wyróżnienia gatunku Homo antecessor stały się odkrycia dokonane na stanowisku Trinchera Dolina, w warstwie 6 (TD6). Badania wielkiej jaskini na tym stanowisku rozpoczęto we wrześniu 1981 r. Odsłonięto szereg warstw, od najmłodszej TD11 do najstarszej TD1, o łącznej miąższości ok. 18 m. Warstwa TD6 datowana jest w oparciu o metodę paleomagnetyczną na 857–780 tys. lat temu. Jej badania w latach 1994–1995 prowadził zespół pod kierownictwem José María Bermúdez de Castro, z Departamento de Paleobiología Museo Nacional de Ciencias Naturales w Madrycie. W tym okresie znaleziono ok. 80 fragmentów kości 5–6 osobników ludzkich (warstwa TD6 bywa też nazywaną warstwą Aurory, bowiem pierwszą kość ludzką — ząb — znalazła tutaj 8 lipca 1994 r. Aurora Martín Nájera).
Na ok. 25% z tych kości znaleziono ślady świadczące o kanibalizmie (por. znaczek Mozambiku). Zaliczono je do nowego gatunku nazwanego H. antecessor, będącego, według niektórych paleoantropologów, przodkiem zarówno H. heidelbergensis, jak i H. neanderthalensis. W warstwie tej odkryto też ok. dwóch tysięcy kości 25 gatunków zwierząt, m.in. jeleniowatych, niedźwiedzi, bowidów i nosorożców oraz ptaków. Źródłem pożywienia ludzi były też oliwki i orzechy. Ponadto znaleziono ok. 270 artefaktów kamiennych, w tym ok. 20 rdzeni i 150 odłupków. Co istotne — występują tu tylko narzędzia otoczakowe, a brak jest form bifacjalnych, jak pięściaki.
Kasownik: Atapuerca, 30.11.2001
Atapuerca, Hiszpania
(30.11.2001)
Znaczek: Hiszpania 3682
Hiszpania, Mi 3682
(30.11.2001)
Jednym z najciekawszych odkryć w warstwie TD6 w Atapuerca było znalezienie fragmentów szkieletu (m.in. żuchwy, kręgów i dwóch najlepiej zachowanych na tym stanowisku części czaszki, oznaczonych TD6-15 i TD6-69) należących do ok. 10–11,5 letniego dziecka (nazywanego El niño de la Gran Dolina), które opublikowano w 1997 r. w Science.
Określenie wieku Homo antecessor na ok. 857–780 tys. lat powoduje, że staje się on pretendentem do miana pierwszego Europejczyka. Homo antecessor był, według niektórych paleoantropologów, przodkiem zarówno H. heidelbergensis, jak i H. neanderthalensis. Ale na sąsiednim stanowisku Sima del Elefante (TE) José María Bermúdez de Castro odkrył w latach 2007–2009 kości hominidów (ząb i fragment żuchwy, znalezione w czerwcu 2007 r. w warstwie TE9, paliczek bliższy lewej ręki, odkryty w 2008 r. oraz kość ramieniowa ze śladami wydobywania szpiku z badań w 2009 r.), a także 32 odłupki krzemienne, pochodzące sprzed ok. 1,2 mln lat temu!

Homo aeserniensis

Kasownik: Forli Centro, 9.09.1996
Forlì Centro, Włochy
(9.09.1996)
Kasownik: Isernia, 6.02.1988
Isernia, Włochy
(6.02.1988)
Kasownik: Isernia, 5.02.1988
Isernia, Włochy
(5.02.1988)
Kasownik: Isernia, 16.07.1983
Człowiek z Iserni, czyli Homo aeserniensis (736.000±40.000 lat temu, wg datowania metodą 40K/40Ar).
Szczątki Homo aeserniensis w La Pineta (prow. Isernia, reg. Molise) odkrył przypadkowo w maju 1979 roku Alberto Solinas, fotograf i miłośnik prahistorii, podczas budowy autostrady Neapol-Vasto (płd. Włochy). Odkryciem zainteresował się profesor Carlo Peretto z Istituto Universitario di Paleontologia Uniwersytetu w Ferrarze.
Obok kości ludzkich znaleziono też liczne szczątki (ok. 6300 kości) różnych zwierząt, m.in.: bizona (Bison schoetensacki), nosorożca (Stephanorhinus hundsheimensis), słonia leśnego (Elephas {Palaeooxodon} namadicus vel Elephas antiquus), niedźwiedzia (Ursus deningeri), hipopotama (Hippopotamus cf. antiquus), jelenia olbrzymiego (Megaceroides solilhacus), lwa, dzika, jelenia, sarny i daniela, a także bogaty (ponad 1000 wytworów) kamienny przemysł odłupkowy z niewielkimi narzędziami zębatymi, w jednym z sektorów stanowiska wzbogacony o większe narzędzia otoczakowe.
Kasownik z 5 lutego 1988 roku przedstawia słabo widoczną scenę — to grupa czterech uzbrojonych we włócznie osobników Homo aeserniensis, według rysunku miejscowego artysty Umberto Taccola.
Równie mało czytelny jest motyw na kasowniku z 16 lipca 1983 — przedstawia on postać biegnącego człowieka Homo aeserniensis.
Isernia, Włochy
(16.07.1983)

Homo heidelbergensis

Mauer, Niemcy
(24.03.1981, 1.07.1998 i 4.03.2010)
Znaczek: Mozambik 4472
Mozambik, Mi 4472
(30.04.2011)
Mianem Homo heidelbergensis określa się wczesną odmianę archaicznego Homo sapiens, najwcześniejszego znanego przodka człowieka rozumnego na kontynencie europejskim (tzw. „pierwszy Europejczyk”) i na Bliskim Wschodzie. Jego szczątki znalazł po raz pierwszy 21.10.1907 r. Daniel Hartmann, pracownik żwirowni Grafenrein w Mauer koło Heidelbergu (Lkr. Rhein-Neckar, Badenia-Wirtembergia), na głębokości 24 m, w złożach aluwialnych rzeki Neckar. Była to sama tylko żuchwa (datowana niezbyt precyzyjne na od ok. 900 do 630 tys. lat temu, a nawet tylko 500 tys. lat) długości 12,5 cm, wysokości 6,8 cm i wadze 197 gramów, opublikowana w 1908 r. przez Otto Schötensacka, profesora anatomii na uniwersytecie w Heidelbergu. Towarzyszyły jej szczątki słonia starożytnego, nosorożca etruskiego i tygrysa szablozębnego.
Zbiory: Geologisch-Paläontologischen Institut der Universität Heidelberg.

Znaczek: Uzbekistan 449
Uzbekistan, Mi 449
(10.05.2002)
Homo heidelbergensis to hominidy żyjące ok. 650–250 tys. lat temu, cechujące się stosunkowo dużymi mózgami. Mózgowa część ich czaszek była stosunkowo wąska i dość wysoka, a czoło silniej wysklepione niż u Homo erectus. Charakterystyczne dla nich są potężne wały nadoczodołowe i stosunkowo pionowa część twarzowa.
Najlepiej poznane okazy pochodzą z Petralony (Grecja) i ze Steinheim, na północ od Stuttgartu (południowo-zachodnie Niemcy). W 1933 na terenie tamtejszej żwirowni odkryto czaszkę człowieka kopalnego oraz kości słonia i nosorożca. Znalezisko datowano na przedostatni interglacjał Mindel-Riss (ok. 300–250 tys. lat temu). Charakteryzuje je pojemność czaszki — ok. 1100 cm3 — oraz umiarkowanie masywne wały nadoczodołowe. Inne szczątki człowieka z Heidelbergu pochodzą m.in. z Boxgrove i ze Swanscombe.
Kasownik: Mauer, 21.10.1982
Mauer
(21.10.1982)
Kasownik: Mauer, 21.10.2007
Mauer
(21.10.2007)
Kasownik: Milano, 19.05.1990
Milano Centro
(19.05.1990)
Kasownik: Tora, 6.10.2007
Tora, Włochy
(6.10.2007)
Odciśnięte w popiele wulkanicznym, skamieniałe ślady stóp widoczne na stokach wulkanu Roccamonfina w południowych Włoszech (prow. Caserta, reg. Kampania), miejscowi mieszkańcy od dawna nazywali „Ciampate del Diavolo” (ślady diabła), ponieważ uważali, że musiały powstać za sprawą sił nadprzyrodzonych.
Odciski te zbadali włoscy geolodzy Marco Avanzini i Giuseppe Rolandi, pod kierownictwem Paolo Mietto z Uniwersytetu w Padwie. Czas powstania skały określony został na ok. 385–325 tys. lat temu, a więc ślady stóp można przypisać Homo heidelbergensis. Najdłuższy ze zbadanych szlaków ma ok. 13 m długości i składa się z 27 śladów układających się w zygzak, dzięki czemu idącemu łatwiej było iść po stromym stoku wulkanu. Druga linia z 19 odcisków stóp ma łagodnie zakrzywiony przebieg, ale sporadyczne występują obok niej odciski dłoni, w miejscach gdzie człowiek podparł się ręką, aby uniknąć poślizgnięcia się. Ślady przejścia trzeciego osobnika to tylko 10 równomiernie rozstawionych odcisków tworzących linię prostą.
Kasownik: Tautavel, 20.06.1992
Tautavel, Francja
(20.06.1992)
Znaczek: Francja 2905 A Znaczek_B: Francja 2905 B
Francja, Mi 2905 A i B
(20.06.1992)
Kasownik: Paryż, 21.11.1992
Paryż, Francja
(21.11.1992)
Kasownik: Tautavel, 3.08.1985
Tautavel, Francja
(20.06.1992)
Rekonstrukcja wyglądu tzw. człowieka z Tautavel (ok. 450.000 lat temu), czyli Homo heidelbergensis (wcześniej Homo erectus tautavelensis) z jaskini Caune de l'Arago koło Tautavel (dep. Pyrénées-Orientales, reg. Langwedocja-Roussillon) we francuskich wschodnich Pirenejach.
Jaskinią Arago po raz pierwszy zainteresował się już w 1828 roku sławny paleontolog Marcel de Serres, który znalazł w niej kości zwierząt i określił je jako „przedpotopowe”. W 1963 Jean Abelanet odkrył tu narzędzia krzemienne, w związku z czym prof. Henry de Lumley zdecydował o rozpoczęciu badań archeologicznych.
Kasownik: Tautavel, 8.07.1992 Kasownik: Tautavel, 13.04.1981 Kasownik: Tautavel, 16.11.1989 Kasownik: Tautavel, 19.02.2002
Tautavel, Francja
(13.04.1981, 16.11.1989, 15.10.1992 i 19.02.2002)
Stanowisko to stało się sławne, gdy 22 lipca 1971 roku odkryto tu czaszkę człowieka, a właściwie jej szczątki (było to ok. 75 ułamków) oraz część kości szkieletu postkranialnego, m.in. dwie żuchwy (Arago II i XIII). Czaszkę tę, której pojemność zrekonstruowano na 1150–1166 cm3, oznaczono symbolem „Arago XXI”. Należała ona do osobnika dorosłego, ale jeszcze dość młodego. Człowiek z Tautavel mierzył ok. 165 cm wzrostu. Odkrycie to pozwoliło po raz pierwszy wykazać lokalną ewolucję europejskich przedstawicieli wczesnego Homo w człowieka neandertalskiego.
Szczątkom kostnym towarzyszyły też proste narzędzia kamienne, takie jak: chopper, czy chopping tool.
Kasownik: Nicea, 6.07.1976 Kasownik: Nicea, 27.07.1976 Kasownik: Nicea, 8.09.1976 Kasownik: Nicea, 14.09.1976 Kasownik: Tautavel, 22.07.2008
Wygląd czaszki Arago XXI prezentują dwa stemple okolicznościowe użytkowane z okazji odbywającego się w Nicei, w dniach 13–18 września 1976 roku, IX Kongresu Międzynarodowej Unii Nauk Pre- i Protohistorycznych oraz kasownik z Tautavel upamiętniający XVI Festyn Prahistoryczny.
Szczątkom ludzkim z jaskini Arago towarzyszyły wyroby odłupkowego przemysłu kamiennego, określanego jako tajacki, w którym podstawowymi narzędziami były zgrzebła, narzędzia zębate oraz tzw. choppery i chopping-toole. Aktualnie przemysł tajacki jest zaliczany do grupy mikrolitycznych przemysłów odłupkowych typu Bilzingsleben-Vértesszőlős (nazwy od miejscowości w okolicach Weimaru (Niemcy) i Budapesztu. Na tych stanowiskach, datowanych na ok. 200–300 tys. lat temu, wyrobom przemysłu tajackiego również towarzyszyły szczątki ludzkie archaicznego Homo sapiens.
Nicea-Centrum Sortowania, Francja
(6.07.1976, 27.07.1976 i 8.09.1976)

Nicea, Francja
(14.09.1976)

Tautavel, Francja
(22.07.2008)
Znaczek: Palau 1639
Palau, Mi 1639
(15.03.2000)
Francja, całostka Ck
(tzw. PAP)
Znaczek: Palau 1633
Palau, Mi 1633
(15.03.2000)
Na znaczku Palau czaszka ta pokazana jest w lustrzanym odbiciu!
Kasownik: Steinheim an der Murr, 27.01.1973 Kasownik: Steinheim an der Murr, 14.11.1977 Kasownik: Steinheim an der Murr 1, 11.11.1981 Kasownik: Steinheim 1, 25.03.1993
Steinheim an der Murr 1, Niemcy
(27.01.1973, 14.11.1977, 11.11.1981 i 25.03.1993)
Czaszka o pojemności ok. 1100–1150 cm3 (dł. 18,5 cm, szer. 15,2 cm) ok. 25-letniej kobiety Homo steinheimensis, znaleziona 24.07.1933 roku w Steinheim an der Murr (Kr. Ludwigsburg, Badenia-Wirtembergia) przez Fritza Berckhemera z muzeum w Stuttgarcie, w żwirowni należącej do Karla Sigrista, w środku wysokiej na 15 m ściany. Pozycja taksonomiczna tej czaszki jest trudna do ustalenia. Obecnie najczęściej zalicza się ją do Homo (sapiens) heidelbergensis (archaiczny Homo sapiens) i uważa się, że reprezentuje ona formę przejściową do neandertalczyka. Znalezisko datowane jest na interglacjał Mindel-Riss (ok. 400/300–250 tys. lat temu).
Zbiory: Staatlichen Museum für Naturkunde, Stuttgart.
Frankatura mechaniczna: Steinheim an der Murr, 11.03.1975
Kasownik: Steinheim an der Murr 1, 24.07.1983
Steinheim an der Murr 1, Niemcy
(24.07.1983)
Frankatura mechaniczna: Steinheim an der Murr 2, 14.12.1987
Steinheim an der Murr (2), Niemcy
(11.03.1975 i 14.12.1987)
Burgos, Hiszpania
(7.11.2009, 4.11.2010 i 14.10.2011)
Biegnący mężczyzna Homo heidelbergensis z Sima de los Huesos (Jama Kości, SH) w Cueva Mayor koło miejscowości Atapuerca. To jedno z najbardziej znanych stanowisk w rejonie Atapuerca. To głęboka na blisko 13 metrów studnia skalna, zakończona ukośnie biegnącym chodnikiem, w którego najgłębszej części znajduje się bogaty materiał paleontologiczny: kości ludzkie i zwierzęce. Począwszy od 1997 r. wydobyto tam ponad 20 tysięcy kości zwierzęcych, m.in. niedźwiedzi (Ursus spelaeus i U. deningeri), lwów, lisów i wilków, oraz ponad 5500 fragmentów ludzkich kości (to największy zbiór prahistorycznych kości ludzkich, jaki został kiedykolwiek odkryty!), pochodzących od ok. 32 osobników H. heidelbergensis (to 90% wszystkich znanych szczątków tego gatunku!). Około połowa z tych ludzi zmarła w wieku od 10 do 18 lat, a nikt nie dożył 40 roku życia.
Do najważniejszych znalezisk należy datowana na ok. 400 tys. lat temu świetnie zachowana czaszka (nr 5) ok. 30-letniego mężczyzny, nazwana Miguelón (od nazwiska hiszpańskiego kolarza Miguela Induraina, który w 1992 roku, kiedy znaleziono czaszkę, wygrał dwa najważniejsze na świecie wyścigi, Tour de France oraz Giro d’Italia), który za swego życia przeżył kilka mocnych ciosów w głowę, a zmarł z powodu infekcji powstałej wskutek złamania zęba. Inne lepiej zachowane kości to dwie następne czaszki: Agamenón (nr 4) i Rui (nr 6) oraz kompletna miednica (nr 1) nazwana Elvis (gra słów: po angielsku miednica to pelvis), należąca do mężczyzny o wzroście 173–179 cm (ze względu na jej znaczną szerokość odpowiada ona rozmiarami miednicy współczesnego człowieka o wzroście ok. 200 cm). Kolejna czaszka (nr 3) należała do dziecka chorego na kraniostenozę. Jej wiek określono na ponad 530 tys. lat temu.
Wszystkie te szczątki wykazują zagadkową mieszaninę cech H. heidelbergensis i bardziej progresywnych — kości palców, ramieniowe, biodrowe i nóg przypominają kości neandertalczyków. Ludzie z Atapuerca wydaja się być łącznikiem między linią H. heidelbergensis, a w pełni rozwiniętymi neandertalczykami.
Znaczek: Grecja 1480
Grecja, Mi 1480
(15.03.1982)
Czaszka Petralona 1 (Πετράλωνα) Homo heidelbergensis (dawniej Archanthropus europaeus petraloniensis lub Homo erectus petraloniensis), o objętości mózgu 1220 cm³, będąca mozaiką cech typowych z jednej strony dla wczesnych form Homo, a z drugiej dla ich następcy na terenie Europy — Homo neanderthalensis.
Zbiory: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (Muzeum Paleontologiczne Uniwersytetu Arystotelesa), Θεσσαλονίκη (Saloniki).

Jaskinia Petralōna (Πετράλωνα, nomos Chalkidiki, reg. Macedonia Środkowa) znajduje się na wysokości 300 m n.p.m., na zachodnim skraju wznoszących się na ponad 600 m wapiennych wzgórz Katsika, ok. 1 km na wschód od wsi, której zawdzięcza swa nazwę, leżącej ok. 10 km na płn.-wsch. od Kallikratii. Została ona odkryta przez pasterza kóz Filipposa Chatzaridisa, który od wielu lat przypuszczał, że musi się tam znajdować jakaś jaskinia, bowiem ze szpary w skałach latem wydobywało się zimne, a zimą ciepłe powietrze. Potrzebował tylko pomocy by odkryć wejście do jaskini, w której, jak miał nadzieję, będzie woda. Namówił czterech swoich przyjaciół i 10 maja 1959 r. wykopali tam otwór o głębokości 7 m. Wody nie znaleźli, zobaczyli tylko długą i ciasną jaskinię. Pierwsze poszukiwania w jaskini przeprowadził jeszcze w 1959 r. senior greckiej speleologii, Ioannis Petrocheilos, który znalazł tam liczne kości zwierząt.
Jaskinia stała się sławna, gdy 16 września 1960 r. inny mieszkaniec Petralony, Christos Sariannidis, znalazł ludzką czaszkę przylepioną do ściany jaskini, ok. 30 cm nad jej spągiem. Było to pierwsze odkrycie archantropa w Grecji. Sądzono wtedy, że wiek znaleziska wynosi ok. 600 tys. temu, jednak obecnie czaszkę datuje się, w oparciu o badania metodą ESR kalcytu z kości, na ok. 240–160 tys. lat temu.
Najważniejsze badania wykopaliskowe zostały przeprowadzone przez antropologa Arisa N. Poulianosa w latach 1965–1968 i 1974–1983. Odkrył on w 34 różnych warstwach geologicznych wiele kości zwierzęcych, w tym szczątki hieny, lwów, niedźwiedzi jaskiniowych, panter, słoni, nosorożców, bizonów i jeleni, 25 gatunków ptaków, 16 gatunków gryzoni i 17 gatunków nietoperzy. Są one prezentowane w pobliskim muzeum powstałym w 1978 r., prowadzonym przez Greckie Towarzystwo Antropologiczne.
Centralnym punktem wystawy jest rekonstrukcja miejsca, w którym znaleziono czaszkę, nazywana „mauzoleum archantropa”. Termin ten nie ma oczywiście nic wspólnego z rzeczywistością. Czaszka należała zapewne do ok. 30-letniego mężczyzny, a więc będącego jak na ówczesne warunki w bardzo podeszłym wieku. Żył on prawdopodobnie w tym miejscu jaskini, ponieważ jest to najbardziej sucha i wygodna jej część. Zapewne zmarł spokojnie tutaj ze starości. Po śmierci jego głowa musiała dotykać ściany jaskini. Z czasem warstwa kalcytu pokryła wszystko i przykleiła czaszkę do ściany. Reszta szkieletu spoczywała poziomo na spągu jaskini i została zniszczona przez robotników w trakcie wykopalisk.
Obecnie jaskinia udostępniona jest zwiedzającym. W 1974 r. zbudowano dla nich tunel wejściowy, a w 1978 r. zainstalowano elektryczne oświetlenie.
Znaczek: Węgry 4266
Węgry, Mi 4266
(27.10.1993)
Kasownik: Budapeszt 4, 27.10.1993
Kość potyliczna Homo heidelbergensis (wcześniej Homo erectus palaeohungaricus) znaleziona wraz z pojedynczymi kośćmi twarzowymi (ok. 380–320 tys. lat temu) w kamieniołomie położonym u stóp wzgórz Gerecse, w płn.-wsch. części Vértesszőlős (pow. Tatabánya, kom. Komárom-Esztergom). Odkrycie miało miejsce 21 sierpnia 1965 r., w dzień imienin Samuela, dlatego ochrzczono je Sámuel, lub pieszczotliwie Samu, choć w trakcie późniejszych badań ustalono, że kości należały najprawdopodobniej do osobnika płci żeńskiej.
Zbiory: Magyar Nemzeti Múzeum, Oddział w Vértesszőlős, gdzie w pawilonie wystawowym wyeksponowane są in situ zachowane warstwy osadnicze.

Stanowisko to było badane wykopaliskowo od 1962 r., a w latach 1963–1968 pracami kierował László Vertés (1914–1968). Poza szczątkami kostnymi zarejestrowano tu ważny poziom osadniczy, przypisywany jednemu z interstadiałów zlodowacenia Mindel. Zaobserwowano tu paleniska i śmietniska kości zwierzęcych. W inwentarzu kamiennym wystąpiły małe narzędzia otoczakowe (choppery i chopping-toole) oraz odłupkowe, często z retuszem zębatym i zgrzebła o trójkątnym przekroju. Odkryto tu także palenisko otoczone murkiem kamiennym oraz miejsce ćwiartowania zwierząt (koni i jeleni).
Budapeszt 4, Węgry
(27.10.1993)
Datownik FDC znaczków Mi 4266–4267
Kasownik: Sun City, 28.06.1998
Sun City, RPA
(28.06.1998)
Znaczek: RPA 1135
RPA, Mi 1135
(28.06.1998)
Kasownik: Sun City, 28.06.1998
Sun City, RPA
(28.06.1998)
Znaleziona w 1932 roku czaszka z Florisbad (prow. Free State, RPA), o wyraźnych cechach australoidalnych, takich jak: silnie pochylone czoło, mocne łuki nadoczodołowe, szeroki nos i zaznaczony prognatyzm. Jest ona obecnie klasyfikowana jako archaiczny Homo sapiens (oryginalnie była nazwana Homo helmei).
Zbiory: National Museum, Bloemfontein.
Czaszka ta zalegała w formacji torfowej datowanej metodą 14C na ok. 40 tys. BC. Data ta była od samego początku podważana, ponieważ kości współwystępowały tam z przemysłem krzemiennym, który mógłby być współczesny końcowi górnego paleolitu Europy. Według nowego datowania metodą ESR, przeprowadzonego przez Rainera Gruna z Australian National University, wiek czaszki wynosi aż 259 tys. lat.
Znaczek: Zambia 98
Zambia, Mi 98
(1.02.1973)
Znaczek_2: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 3672
Wyspy Św. Tomasza i Książęca,
Mi 3672 (14.09.2008)
Znaczek_2: Wielka Brytania 909
Wielka Brytania, Mi 909
(10.02.1982)
W 1921 roku Tom Zwiglaar, szwajcarski górnik pracujący w kopalni cynku i ołowiu w Broken Hill w dolinie Luangwa, w Rodezji Północnej (obecnie Kabwe w Zambii), znalazł pozbawioną żuchwy czaszkę (Broken Hill 1) o znacznej pojemności wynoszącej 1100–1280 cm3. Cechowały ją pochylone czoło i wydatne łuki brwiowe, przypominające łuki neandertalczyków. Kości kończyn towarzyszące tej czaszce były jednak proste i delikatniejsze, niż neandertalskie. Ich wiek oszacowano na ok. 300–125 tys. lat.
Znalezisko to stało się podstawą wydzielenia nowego gatunku człowieka — Homo rhodesiensis (także H. brokenhillensis). Były to archaiczne, ale obdarzone dużymi mózgami hominidy, często bardzo rosłej budowy ciała. Zbliżone archaiczne formy odkryto także w Elandsfontein (por. niżej) w RPA i w Bodo w Etiopii (obie datowane na ok. 300 tys. lat) oraz w pobliżu jeziora Ndutu w Tanzanii (zapewne 400 tys. lat temu). Niektórzy rzecznicy hipotezy jednego miejsca powstania zaliczają te okazy do Homo heidelbergensis, który — ich zdaniem — wyewoluował w Afryce.
Na znaczku Wielkiej Brytanii, na prawo od podobizny Karola Darwina, pokazano czaszkę H. heidelbergensis z Broken Hill vel Kabwe, a po lewej czaszkę Australopithecus boisei OH 5, zwaną „Dziadkiem do orzechów” lub „Zinj” odkrytą w 1959 roku przez Mary i Louisa Leakeya w wąwozie Olduvai w Tanzanii.
Rekonstrukcja wyglądu Homo heidelbergensis i fragmenty czaszki odkryte przez Keith Jolly w 1953 r. na farmie Elandsfontein, między Langebaan i Hopefield (prow. Przylądkowa Zachodnia), znane jako „Saldanha Man” lub „Hopefield Man” (ok. 350 tys. lat temu — datowanie bardzo niepewne), nałożone na zarys kompletnej czaszki z Kabwe (Broken Hill) w Zambii. Zrekonstruowana objętość mózgu to ok. 1200 cm3.
Z terenu Eurazji, wschodniej i południowej Afryki znanych jest ponad 50 osobników Homo heidelbergensis. Ludzie ci posiadali masywną czaszkę przystrojoną ciężkimi wałami nadoczodołowymi, ale ich postura i objętość mózgu była porównywalna z człowiekiem anatomicznie współczesnym. Hominid ten żył ok. 600–200 tys. lat temu i najprawdopodobniej był przodkiem zarówno Homo neanderthalensis, jak i Homo sapiens.
RPA, Mi 1738
(20.11.2006)

Homo naledi

Znczek: Republika Południowej Afryki 2498 Blok: Republika Południowej Afryki 2498 w bl. 156
Republika Południowej Afryki, Mi 2498 w bl. 156
(8.09.2017)
Czaszka Homo naledi, kopalnego gatunku człowieka, odkrytego w październiku 2013 roku podczas prac archeologicznych prowadzonych przez międzynarodowy zespół pod kierownictwem Lee R. Bergera w jednej z jaskiń na terenie Republiki Południowej Afryki. Po raz pierwszy gatunek ten opisano naukowo w 2015 roku w elektronicznym wydaniu eLife. Dokładny wiek znanych skamieniałości przedstawicieli gatunku jest niepewny, lecz badania Dirksa i współpracowników (2017) pozwoliły na stwierdzenie, że skamieniałości te najprawdopodobniej mają ok. 335–236 tys. lat.
Odkrycia dokonano w komorze Dinaledi (na głębokości około 30 m) w trudno dostępnych głębokich partiach jaskini Rising Star (prow. Gauteng, ok. 50 km na NW od Johannesburga). Nazwa gatunkowa „naledi” pochodzi z miejscowego języka sotho i znaczy „gwiazda”. W jaskini odnaleziono skamieniałe szczątki (1550 kości) należące do co najmniej 15 osobników, które prawdopodobnie zostały tam złożone w ramach rytualnego pochówku. Było to największe pod względem ilościowym znalezisko skamieniałości gatunku należącego do Hominini spośród odkrytych na kontynencie afrykańskim.
Wykazano liczne różnice w budowie ciała H. naledio w stosunku do znanych okazów prehistorycznych człowiekowatych. Przedstawiciele H. naledi osiągali wzrost około 150 cm przy masie ciała ok. 45 kg. Biodra wykazywały podobieństwo do szkieletu żeńskiego osobnika A. afarensis nazywanego Lucy, a przednie kończyny były dobrze przystosowane do wspinania. Objętość mózgu wynosiła ok. 500 cm3. Pod względem morfologicznym czaszka H. naledi wykazuje podobieństwo do czaszek wczesnych przedstawicieli rodzaju Homo, w tym do H. habilis i H. rudolfensis, jednak jest to odrębny gatunek lokowany pomiędzy pierwotnymi naczelnymi, a bezpośrednimi przodkami H. sapiens.

Tzw. Atlanthropus mauritanicus

W górnej części bloku: Atlanthropus mauritanicus (obecnie Homo erectus/ergaster/antecessor mauritanicus), którego szczątki (3 duże żuchwy, kość ciemieniową młodego osobnika i kilka zębów), datowane na ok. 800 tys. lat temu, znalazł w Ternifine koło Oranu (obecnie Tighennif, Algieria) w 1954 roku Camille Arambourg (1865–1969), paleontolog francuski (także pokazany w górnej części tego bloku). Na tym stanowisku odkryto także liczne pozostałości fauny oraz zabytki wczesnego przemysłu aszelskiego: narzędzia otoczakowe i częściowo bardzo dobrze obrobione pięściaki.
Czad, Mi 2624 w bl. 492
(5.12.2012)

Homo soloensis

Znaczek: Indonezja 1311
Indonezja, Mi 1311
(31.08.1989)
Widok od spodu czaszki Ngandong 7 (Solo VI) z Ngandong nad rzeką Solo (środkowa Jawa). Czaszka ta jest zaliczana do archaicznego Homo sapiens (dawniej tzw. człowiek znad rzeki Solo, człowiek z Ngandong, Homo erectus lub Homo sapiens soloensis) i datowana na ok. 150 tys. lat (przez innych na 250 tys. lat).
W latach 1931–1933 Holender Cornelius ter Haar i Niemiec Gustav H. R. von Koenigswald odkryli w osadach rzeki Solo na Jawie (Indonezja), na terenie miejscowości Ngandong, 11 czaszek i kilka kości nóg. Warunki znalezienia pozwalają przypuszczać, że osobnicy ci padli ofiarą ludożerców.
Tzw. Homo soloensis (człowiek znad rzeki Solo, człowiek z Ngandong) — tak proponuje się określać późne okazy Homo z Jawy. Człowiek znad Solo był mocno zbudowany, miał wydatne wały nadoczodołowe i trochę przypominał Homo erectus. Pojemność czaszek, wahała się w granicach 1035–1255 cm3.
Znalezione obok nich wytwory w postaci ostrza z poroża jelenia, krzemiennych zgrzebeł, grubych drapaczy i ostrzy, określono mianem kultury Ngandong (ok. 100 tys. lat temu). Podobne znaleziska odkryto także na kilku innych stanowiskach w dolinie rzeki Solo, zwłaszcza w rejonie Sangiran. Tam też znaleziono kamienne narzędzia odłupkowe, które mógł wytwarzać Homo soloensis, choć są one zapewne późniejsze. Mogą one dokumentować przetrwanie tego człowieka na Jawie nawet do górnego plejstocenu.
Wyniki badań szczątków pochodzących ze środkowej Jawy dowiodły, że jawajska populacja hominidów rozwijała się samodzielnie i nie miała wpływu na dalszą ewolucję gatunku Homo, ponieważ cechy spotykane tylko u azjatyckiego Homo erectus nie pojawiają się u żadnych późniejszych hominidów.