Anatomicznie nowoczesny Homo sapiens
Palau, Mi 1638
(15.03.2000)
Kuba, Mi 5113 w bl. 245
(15.08.2008)
Gwinea, Mi 10613
(1.10.2014)
Mozambik, Mi 5084
(30.10.2011)
Homo sapiens sapiens (człowiek rozumny, człowiek z Cro-Magnon), to nazwa stosowana do późniejszych form Homo, a ostatnio zawężana tylko do ludzi anatomicznie nowoczesnych, a więc żyjących współcześnie i ich niedawnych przodków.
Homo sapiens sapiens różni się anatomicznie wykształceniem guzowatości bródkowej, cofniętą twarzoczaszką, brakiem wałów nadoczodołowych, wysoko wysklepioną mózgoczaszką oraz delikatną budową szkieletu i wyższym wzrostem. Jego głównym atutem jest duży mózg (1100–1400 cm3) i zdolność do artykułowanej mowy.
Człowiek cechuje się dużą inteligencją i wysokim stopniem rozwoju psychicznego, posługuje się mową, podlega ciągłej ewolucji kulturowej, której motorem jest zdolność abstrakcyjnego myślenia i świadomego, celowego podejmowania decyzji, a także rozwój pracy przy ciągłym doskonaleniu narzędzi, co sprzyjało daleko idącemu rozwojowi współżycia w społeczeństwie.
Najbliższym współcześnie żyjącym krewnym człowieka jest szympans bonobo, u którego budowa białek surowicy krwi oraz układ aminokwasów hemoglobiny są niemal identyczne z analogicznymi cechami krwi ludzkiej.
Togo, Mi 5338
(15.11.2013)
Uzbekistan, Mi 450
(10.05.2002)
Tzw. neoantropy (Homo sapiens) odpowiadające człowiekowi współczesnemu zarówno pod względem budowy fizycznej jak i potencjalnych możliwości umysłowych, pojawiły się najwcześniej — bo ok. 130–100 tys. lat temu — w Afryce (Omo-Kibbish, Klasies i Border Cave) oraz na Bliskim Wschodzie (Skhul i Qafzeh w Izraelu). Dopiero nieco ponad 40 tys. lat temu człowiek współczesny dotarł do Europy (w paleolicie górnym), gdzie zastał jeszcze grupy neandertalczyków.
Izrael, Mi 68
(13.04.1952)
Izrael, Mi 1061 w bl. 34
(16.04.1987)
Izrael, Mi 827–828 w bl. 20
(28.09.1980)
Izrael, Mi 2553
(7.02.2017)
Góra Karmel (widok od północy) — wapienny grzbiet długości 25 km na wybrzeżu Morza Śródziemnego w Izraelu, z kulminacją 546 m n.p.m. (nad Zatoką Hajfy). W latach 20. XX w. w
jaskiniach Nahal Me'arot/Wadi el-Mughara (nazwa jaskiń pochodzi od doliny rzeki): Kebara, Skhul, Tabun i El Wad (wszystkie znajdują się w zachodnich stokach gór Karmel) zidentyfikowano ślady osadnictwa obejmującego okres od 600 tys. lat temu. Pierwsze wykopaliska w latach 1930–1932 przeprowadziła tu ekipa brytyjskich archeologów pod kierownictwem Dorothy Garrod (1892–1968), pierwszej kobiety będącej profesorem na uniwersytetach Oxford i Cambridge. Przebadano wtedy cztery jaskinie i wiele schronisk skalnych.
Jaskinia Kebara koło Zihron Ya’akov, położona na wysokości ok. 60–65 m n.p.m., dostarczyła sekwencji warstw mustiersko-lewaluaskich (warstwa F), górnego paleolitu (warstwy E i D) oraz epipaleolitu (C i B). W warstwach ze środkowego paleolitu odkryto ślady licznej fauny (
Bos, daniel, nosorożec i gazela) oraz fragmenty czaszki i dwóch pochówków neandertalskich, które są datowane metodą termoluminescencyjną na okres 60–48 tys. lat temu. W warstwie E znaleziono wytwory kultury ahamryjskiej z typowymi ostrzami El Wad, natomiast w warstwie D ― kultury oryniackiej typu lewantyńskiego. Z warstwy C pochodzą materiały kultury kebarskiej (dla której jest to stanowisko eponimiczne), a z warstwy B ― kultury natufskiej/natufijskiej.
Jaskinia Skhul (Jaskinia Dzieci) w Wadi Nahal Me’arot to raczej nawis skalny. Stanowisko to zostało odkryte przez Dorothy Garrod w lecie 1928 r. Wykopaliska ujawniły warstwy środkowopaleolitycznej kultury mustiersko-lewaluaskiej, podobnej do zidentyfikowanej w sąsiedniej jaskini Tabun. W faunie dominował tur oraz hipopotam, dzik, gazela i daniel. W warstwie B, datowanej metodą
ESR na ok. 110–80 tys. lat temu, odkryto zgrupowanie pochówków 7 osobników dorosłych i 3 dzieci, zaliczanych do protokromaniończyków (lub archaicznych
Homo sapiens). W wyposażeniu jednego z pochówków wystąpiła żuchwa dzika. Powyżej znajdowały się ślady późnoepipaleolitycznej kultury natufskiej, charakteryzujące się obecnością licznych mikrolitów, pochówków ludzkich i narzędzi kamiennych.
W
jaskini Tabun (arab. Tabun, heb. Tanur – piekarnik) koło Geva Carmel, znajdującej się niedaleko od jaskini Skhul, zarejestrowano osady miąższości 24,5 m, tworzące jedną z najdłuższych sekwencji stratygraficznych na Bliskim Wschodzie, obejmującą ponad 600 tys. lat. Spągowe warstwy odpowiadają odłupkowym przemysłom typu tajackiego (warstwa G), następne kulturze górnoaszelskiej (F), aszelsko-jabrudzkiej, zwanej mugharską (E) i trzem fazom kultury mustiersko-lewaluaskiej (D, C, B). W warstwach mustiersko-lewaluaskich (C lub B) odkryto szkielet kobiety (Tabun I) o cechach neandertalskich oraz archaicznego
Homo sapiens, uważany za jedną z najważniejszych skamieniałości jakie kiedykolwiek odnaleziono. W latach 1967–1972 badania wykopaliskowe prowadził tu Arthur J. Jelinek. Przyniosły one odkrycie ponad 1900 całych i fragmentarycznie zachowanych pięściaków. Większość z nich można łączyć z przemysłem późnoaszelskim i jabrudzkim (Yabrudian).
Na ostatnim znaczku widok jaskiń Nahal Me'arot/Wadi el-Mughara, ich lokalizacja na mapie i pięściak.
Cluj Napoca 1, Rumunia
(16.10.2003)
Żuchwa
Homo sapiens sapiens odkryta w 2002 roku w Peştera cu Oase (Jaskinia Kości) koło Anina (okr. Caraş-Severin, Banat), przez Silviu Constantina z Instytutu Speleologii „Emil Racoviţă” w Bukareszcie (samą jaskinię odkryła grupa speleologów: Ştefan Milota, Adrian Bîlgăr, Laurenţiu Sarcina). Osobnik ten określany jest popularnie jako Ion din Anina (Jan z Anina), a jego wiek określono metodą
14C na ok. 39.500–37.500 BC (OxA-11711: >35.200 BP i GrA-22810: 34.290 +970, -870 BP). Są to jak dotąd
najstarsze znalezione w Europie szczątki anatomicznie nowoczesnego Homo sapiens. Ich znaczenie polega też na tym, że przedstawiają mieszankę cech archaicznych, neandertalskich i anatomicznie współczesnych. Podczas ponownych badań w tej jaskini, przeprowadzonych przez Erika Trinkausa i Ricardo Rodrigo, odkryto dalsze kości, m.in. fragmenty czaszki (nazwane „Vasile”), datowane na ok. 36 tys. lat.
Kuba, Mi 1285
(31.03.1967)
Tzw. człowiek z Cro-Magnon (ok. 30 tys. lat), ze schroniska skalnego Cro-Magnon w Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania), gdzie w 1868 roku znaleziono szczątki 5 szkieletów. Jeden z nich, tzw. starzec z Cro-Magnon, był podstawą do identyfikacji człowieka typu kromaniońskiego. Człowiek z Cro-Magnon zaliczany jest do anatomicznie nowoczesnego człowieka.
Szczątki kromaniończyków znajdowane są zawsze z narzędziami zaliczanymi do okresu paleolitu górnego. Ludzie ci byli m.in. twórcami kultur oryniackiej i magdaleńskiej. Kromaniończycy byli autorami najwspanialszych dzieł sztuki, odnalezionych m.in. w jaskiniach
Chauvet,
Lascaux i
Altamira, oraz twórcami najdoskonalszych narzędzi kamiennych. Inwentarz kultury Cro-Magnon (ok. 40 tys. lat temu) składa się z narzędzi z krzemienia, kości i rogu, rzeźb, dekoracji, malowideł na ścianach jaskiń, paciorków, figurek z gliny, instrumentów muzycznych, itp.
W porównaniu do neandertalczyków ludzie z Cro-Magnon posiadali wyższe, bardziej wysklepione czaszki, niewielkie łuki brwiowe i wydatne bródki. Cechował ich wysoki wzrost, smukłe nogi i zapewne spora siła fizyczna, przy wydatnej muskulaturze. Pojemność mózgoczaszki jest porównywalna z dzisiejszym człowiekiem.
Rekonstrukcja wyglądu kromaniończyka na znaczku Kuby i wyobrażenie gromady neandertalczyków na bloku Kambodży — według obrazów Zdeňka Buriana (1905–1981)
Kambodża, Mi 2262 w bloku 291
(25.10.2001)
Le Bugue, Francja
(31.01.2011)
Sylwetka posągu kromaniończyka stojącego przed
Musée National de Préhistoire w Les Eyzies-de-Tayac.
Kromaniończyk — typ człowieka, którego pięć szkieletów (3 męskie i 2 kobiece) odkrył w 1868 r. Louis Lartet (1840–1899) w schronisku skalnym Cro-Magnon koło Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania), pod 4-metrową warstwą osadów jaskiniowych. Wśród nich najbardziej znany jest szkielet 50-letniego mężczyzny, uważany za najbardziej typowy szkielet kromanioński. Byli to ludzie wysocy, o znacznej sile fizycznej. Ich czaszki nie mają cech, które by je różniły od współczesnych ludzi odmiany białej. Rasa kromanioidalna przetrwała w niezmienionym kształcie do dziś, głównie w płn.-zach. Europie. Jej przedstawiciele mają bardzo jasną, niekiedy różowawą skórę, włosy blond lub rude, szeroki prosty nos, szeroka twarz i głęboko osadzone, małe, jasnoniebieskie oczy.
Kuba, Mi 4070
(30.10.1997)
Czaszka
Homo sapiens sapiens (początkowo także
Homo obercasseliensis) z Bonn-Oberkassel (Niemcy), z podwójnego grobu (ok. 14–12 tys. lat temu) mężczyzny i kobiety, odkrytego przypadkowo 12 lutego 1914 r. przez robotników pracujących w kamieniołomie „Am Stingenberg”. Grób przykryty był płaskim blokiem bazaltu. Pod warstwą gliny zabarwionej ochrą na kolor czerwony spoczywały dwa szkielety: 50-letniego mężczyzny i kobiety w wieku 20–25 lat. W grobie znaleziono również broń i ozdoby z kości i poroża kultury magdaleńskiej oraz najstarsze szczątki udomowionego psa.
Zbiory: Rheinisches Landesmuseum für Archäologie, Kunst- und Kulturgeschichte, Bonn.
Oliena, Włochy
(25.09.1988)
Mapa Sardynii i kość ludzka (kość skroniowa?) z jaskini Corbeddu koło Oliena (prow. Nuoro, reg. Sardynia).
Pierwszymi śladami pobytu człowieka na Sardynii są obozowiska klaktońskie (od miejscowości Clacton-on-Sea w Anglii), tj. stanowiska kultury aszelskiej o wyłącznie odłupkowym (bez pięściaków) inwentarzu, ze środkowego plejstocenu (ok. 300–200 lat temu). Następne są dopiero datowane na późny plejstocen (ok. 14–12 tys. lat temu) znaleziska z jaskini Corbeddu. Z jaskini tej pochodzą też najstarsze na wyspie szczątki ludzkie wraz z towarzyszącymi im narzędziami kamiennymi — ludzki paliczek (ok. 20 tys. lat temu) i kość skroniowa (8750±140 BP, tj. ok. 7888±214 BC).
Indonezja, Mi 1309
(31.08.1989)
Indonezja, Mi 3147
(31.08.2014)
Dżakarta, Indonezja
(31.08.2014)
Czaszka Wajak/Wadjak 1 zaliczana obecnie do
Homo sapiens fossilis, znaleziona 24 października 1888 roku przez poszukującego marmuru inżyniera B. D. van Rietschotena w jaskini Hoekgrot na zboczu góry Gunung Lawa koło Tjerme, w pobliżu Tjampoer Darat (obecnie Wajak), na wschodniej Jawie. Trafiła ona do prowadzącego wtedy badania na Sumatrze Eugène Dubois, który w październiku 1890 roku sam odkrył w Gunung Lawa drugą, mniej kompletną czaszkę (Wajak/Wadjak 2). Jednak E. Dubois poszukiwał starszych form pośrednich między małpami a człowiekiem, więc szybko stracił zainteresowanie dla tych czaszek, opisywanych wcześniej pod nazwami
Homo wadjakensis (Dubois, 1921) i
Homo sapiens wadjakensis (Pinkley, 1936), ze względu na ich niepewną stratygrafię.
Rozbieżne wyniki przyniosło datowanie radiowęglowe — dla ludzkiej kości udowej uzyskano wynik 6560±140 BP (AA-7718), a dla nieokreślonej kości zwierzęcej 10.560±75 BP. W 2013 roku opublikowano rezultaty badań metodą metoda uranowo-torową. Objęto nimi sześć kości, trzy ludzkie (dwa fragmenty czaszki Wajak 2 i trzon kości udowej) i trzy fragmenty czaszek zwierzęcych wybranych z kolekcji Dubois w Leiden, o bliżej nieokreślonej pozycji do kości ludzkich. Ich wiek oceniono na ok. 37,4–28,5 tys. lat temu.
Niger, Mi 2445 w bl. 230
(30.09.2013)
Niger, Mi 2443
(30.09.2013)
Przypuszczalny wygląd
Homo sapiens tyrolensis, tzw. Ötzi (ok. 3350−3100 BC), według rekonstrukcji znajdującej się w Museo Archeologico dell'Alto Adige w Bolzano (prow. loco, reg. Trydent-Górna Adyga), wykonanej w 2011 roku przez holenderskich artystów — braci-bliźniaków:
Adrie i Alfonsa Kennis.
Przypadkowego odkrycia dokonało małżeństwo Erika i Helmut Simon 19 września 1991 roku. Zauważyli oni ciało mężczyzny wystające górną częścią tułowia z lodu i leżące brzuchem na kamieniu. Jego ciało pokryte było tatuażami, a zmarł on zapewne na skutek postrzału z łuku, gdyż w jego klatce piersiowej znaleziono
krzemienny grot strzały. Ponieważ odkrycia dokonano w pobliżu granicy włosko-austriackiej długo spierano się o dokładną jego lokalizację. Ostatecznie ustalono, że znalezisko miało miejsce po włoskiej stronie granicy, stąd też po sześcioletnim pobycie w Innsbrucku „Ötzi” powrócił do Włoch, gdzie jest przechowywany w specjalnie wybudowanym muzeum paleontologicznym w Bolzano, w stałej temperaturze -6 °C i wilgotności zbliżonej do 100%.
Oszustwa i fałszerstwa
Piltdown, Wielka Brytania
(21.03.2006)
Najsłynniejszym chyba oszustwem naukowym jest tzw. człowiek z Piltdown (Piltdown Man,
Eoanthropus dawsoni, tj. człowiek jutrzenki), którego autorem był prawdopodobnie Charles Dawson.
C. Dawson twierdził, że czaszkę nieznanego nauce hominida odkrył w 1912 r. w kamieniołomie Piltdown w miejscowości Uckfield w hrabstwie Sussex (Anglia). Znalezisko opisywane było w ówczesnej brytyjskiej literaturze jako brakujące ogniwo między małpą a człowiekiem. Pasowało ono do powszechnej wówczas teorii, że gatunek taki powinien posiadać czaszkę zbliżoną do ludzkiej oraz szczękę podobną do małpiej, choć już wówczas wielu naukowców podchodziło do tego odkrycia z pewną rezerwą. Z czasem jednak znalezisko z Piltdown z coraz większym trudem dawało się pogodzić z autentycznymi znaleziskami hominidów, które miały małe mózgoczaszki, za to szczęki zbliżone do ludzkiej. Dopiero w latach 1949–1953 przeprowadzono szczegółowe badania tych szczątków, które doprowadziły ostatecznie do wykrycia oszustwa i jego ujawnienia 21 listopada 1953.
Okazało się, że „człowiek z Piltdown” został sfabrykowany z czaszki pochodzącej od człowieka (mieszkańca Ziemi Ognistej) z okresu średniowiecza, mającej 500 lat dolnej szczęki orangutana z Borneo i kopalnego zęba szympansa. Znalezisko wyglądało na starsze niż było w rzeczywistości, dzięki zamoczeniu go w roztworze żelaza i kwasu chromowego. Ponadto kły zostały spiłowane, tak żeby pasowały do pozostałych fragmentów kości.