Stonehenge

Na terenie Anglii, niedaleko od Salisbury w hrabstwie Wiltshire, istnieje jeden z najsłynniejszych zabytków świata, otoczony mnóstwem legend i najbardziej nieraz fantastycznych hipotez wymyślanych przez goniących za sensacją ludzi — kromlech Stonehenge. Nazwa Stonehenge pochodzi z języka saksońskiego lub staroangielskiego i można ją przetłumaczyć dosłownie jako „wiszący kamień”. Początki Stonehenge datowane są na okres neolitu, jednak najbardziej monumentalna jego część wzniesiona została już na początku epoki brązu.
Widok od ENE na całość założenia. Na pierwszym planie trylity kręgu zewnętrznego.

Widok od płd.-zach., od środka konstrukcji, na fragment kręgu zewnętrznego z zachowanymi kamiennymi nadprożami. Ocalało ich w sumie tylko 6 (z pierwotnej liczby 30), w tym 3 w jednym ciągu i jeszcze 3 pojedyncze.

W I fazie budowy (ok. 3100 BC) w Stonehenge powstał kolisty rów o średnicy ok. 105 m (wg innych danych 97,5–110 m) składający się z krótkich, połączonych potem ze sobą, nieregularnych odcinków. Wydobyty materiał skalny został wykorzystany do usypania wewnątrz tego rowu-fosy wału o średnicy ok. 93 m i pierwotnej wysokości 2 m. Powstał też wtedy po wewnętrznej stronie wału krąg średnicy 86,6 m (wg innych danych 87,8 m) złożony z 56 jam zwanych otworami Aubrey'a (są to wkopane w kredowe podłoże zagłębienia o średnicy 0,76–1,78 m i głębokości 0,61–1,14 m, o stromych ściankach i płaskich dnach), być może zasobowych, może grobowych lub ofiarnych, bowiem w wielu znajdowały się m.in. spalone ludzkie kości (pochówki ciałopalne z tego okresu znaleziono także w wale i wypełnisku rowu). Główne wejście zostało skierowane w kierunku północno-wschodnim, w miejsce wschodu słońca w dniu letniego przesilenia, tj. 21 czerwca. W okresie między środkowym a późnym neolitem (pierwsza połowa III tys. BC) w pobliżu tego wejścia oraz w centrum, w kierunku wejścia południowego, wzniesiono konstrukcje z drewnianych słupów. W tym czasie Stonehenge było użytkowane jako cmentarzysko. Odkryto tu ok. 240 grobów, w tym 52 ciałopalne, przez co stanowisko to jest największym cmentarzyskiem neolitycznym na terenie Anglii.

W II fazie funkcjonowania Stonehenge (przed ok. 2500 BC) zaprzestano składania zmarłych, natomiast poszerzono wejście północno-wschodnie i dobudowano do niego aleję długości ok. 530 m, prowadzącą do rzeki Avon, a wewnątrz wału ustawiono 4 kamienie, tzw. Station Stones, oraz dwa inne: Altar Stone (w centrum kręgu) i Heel Stone (na zewnątrz, przed wejściem północno-wschodnim. Wzniesiono też pierwszą kolistą lub półkolistą konstrukcję z tzw. błękitnych kamieni — dolerytu (taką barwę mają w rzeczywistości tylko świeżo pocięte/odłupane i mokre kamienie). Bloki ustawiono parami, tak aby utworzyły podwójną linię. Od góry przypuszczalnie połączone były poziomo ułożonymi głazami, które jednak nie zachowały się.
W tym celu sprowadzono ze wzgórz Preseli w Pembrokeshire w południowo-zachodniej Walii (wychodnie skał wokół Carn Menyn na wschodnim krańcu wzgórz Preseli zidentyfikowano już w 1923 roku, a przeprowadzone w 1991 roku badania geochemiczne zawęziły ten obszar do kręgu o średnicy niecałych 1800 m) 82 bloki o wysokości do 1,8 m i wadze ok. 4 tony każdy. Prawdopodobnie początkowo spławiano je rzeką Eastern Cleddau do Milford Haven, a stąd morzem na tratwach wzdłuż południowego wybrzeża Walii, aż do ujścia rzeki Avon koło Bristolu. Dalej w górę Avon, a następnie rzeką Frome do miasta o tej samej nazwie. Z Frome przeciągano kamienie lądem do Warminster w Wiltshire. Ostatni etap podróży odbywał się zapewne ponownie drogą wodną — w dół rzeki Wylye do Salisbury i dalej w górę rzeką Avon (mimo tej samej nazwy, jest to jednak inna rzeka od poprzednio wymienionej) aż do Amesbury. Ta zadziwiająca droga liczyła ok. 385 km (w linii prostej najwyższe wzniesienie wzgórz Preseli — mierzący 536 m n.p.m. Foel Cwmcerwyn — dzieli od Stonehenge niecałe 220 km).
Budowniczymi tej fazy Stonehenge była ludność późnoneolitycznej kultury pucharów dzwonowatych. Z tą kulturą łączy się m.in. umieszczony w rowie otaczającym całe sanktuarium pochówek młodego mężczyzny, wyposażonego w krzemienne ostrza i grociki strzał.

Widok od zewnątrz, od zachodu, na megalityczne konstrukcje w Stonehenge. Z lewej jeden z zachowanych fragmentów zewnętrznego kręgu sarsenowego, w środku trylity centralne. Pojedynczy kamień z widocznym na wierzchołku czopem (na bloku Gambii, ukazującym wygląd Stonehenge według starszej fotografii, jest on mocno przechylony w lewo), to jedyny ocalały głaz z trylitu płd.-zach., zamykającego tzw. konstrukcję podkowiastą.

Konstrukcje megalityczne Stonehenge widziane od zewnątrz, od strony północno-zachodniej — na pierwszym planie zachowane fragmenty zewnętrznego kręgu sarsenowego, następnie wysokie trylity centralne, a jeszcze dalej w głębi (z lewej) widoczne są trylity południowo-wschodniej części zewnętrznego kręgu sarsenowego.

W III fazie budowy (można ją podzielić nawet na 6 podfaz obejmujące w sumie okres od ok. 2065 do 1460 BC, przy czym wszystkie najbardziej monumentalne konstrukcje powstały już na początku tego okresu, w fazie IIIa), postawiono pierwsze monolityczne menhiry. Sarsenowe kamienie (bloki piaskowca) do ich budowy przytransportowano ze wzgórz Marlborough Downs koło Avebury, położonych w odległości ok. 30–40 km na północ od Stonehenge. Największe z nich ważą ok. 50 ton. W tym przypadku droga wodna była niemożliwa, więc do ich przewiezienia użyto zapewne sań ciągniętych za pomocą lin. Współczesne obliczenia pokazują, że do transportu największych kamieni w płaskim terenie potrzebnych było 100 ludzi ciągnących skórzane liny oraz 100 dodatkowych, podkładających pod sanie drewniane wałki (szacunki dotyczące tempa transportu największych głazów, jak i liczby potrzebnych do tego ludzi są bardzo rozbieżne). Z kamieni tych zbudowano zewnętrzny krąg o średnicy wewnętrznej wynoszącej 29,6 m, złożony z 30 pionowo ustawionych głazów (ważących po ok. 26 ton), na których spoczywało 30 kamiennych poziomych poprzeczek-nadproży (o wadze po ok. 6,7 ton) tworzących ciągłą linię. Przeciętna wysokość stojących kamieni wynosi 4,1 m (maksymalnie ok. 5 m), przy czym są one jeszcze wkopane w ziemię na głębokość ok. 1,5 m. Głazy podpór i nadproży połączone były ze sobą za pomocą gniazd i czopów.


Wewnątrz tego koła ustawiono — na planie podkowy otwartej w kierunku wschodu słońca w dniu letniego przesilenia — 5 trylitów, czyli konstrukcji z 3 kamieni: dwóch ustawionych pionowo i trzeciego ułożonego poziomo na ich wierzchołkach. Także i te kamienie łączone były ze sobą przy pomocy gniazd i czopów. Głazy trylitów były wyższe od kamieni kręgu zewnętrznego. Ich wysokość wynosiła od 6 do 7,5 m, a wkopano je w ziemię na głębokość 1,2–2,4 m. Największy z tych bloków miał więc 9 m długości. W samym centrum tej podkowiastej konstrukcji umieszczono wielki (dł. 4,9 m), błyszczący miką blok piaskowca z wybrzeża Milford Haven w Pembrokeshire, tzw. „ołtarz”.
Wewnątrz kręgu sarsenowego umieszczono nieco mniejszy (średnica 22,8 m) krąg złożony z kamieni błękitnych. Pierwotnie było ich 60, ustawionych bardzo blisko siebie. Także wewnątrz sarsenowej podkowy z 5 trylitów znajdował się drugi układ podobnego kształtu, zbudowany z 19 błękitnych kamieni. Głazy obu tych konstrukcji były znacznie mniejsze i mniej starannie obrobione od bloków sarsenowych. Twórcami tych imponujących do dzisiaj budowli była ludność wczesnobrązowej kultury Wessex.

Niezależnie od tego w jaki sposób wykorzystywano Stonehenge, kromlech przestał pełnić swoje funkcje ok. 1500 BC. Od tego czasu wiele tworzących go głazów przewróciło się w sposób naturalny, pękło lub padło ofiarą człowieka i zostało wywiezionych.