E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Ceramika neolityczna — Europa Południowa i Zachodnia

Umiejętność lepienia naczyń z gliny i ich wypalania, a więc produkcja ceramiki, była jedną z głównych zdobyczy cywilizacji neolitycznej. Wynalazku tego dokonano na Bliskim Wschodzie. Naczynia ceramiczne pierwotnie służyły nie tylko do gotowania i przechowywania różnych produktów. Były prawie stałym elementem wyposażenia grobów, gdyż w nich dawano zmarłym pokarm na drogę w zaświaty, a niekiedy też składano w nich prochy osób spalonych na stosie.

Natomiast obecnie ceramika jest dla archeologów głównym źródłem poznania tego okresu. Ze względu na swoją wszechobecność i masowość występowania wspaniale nadaje się do datowania zmian zachodzących w różnych sferach życia ówczesnych ludzi. Jest podstawą do wydzielania odrębnych „ludów” czy „plemion”, zwanych w archeologii kulturami, którym nadaje się nazwy w zależności od formy używanych naczyń (np. kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych) lub najbardziej typowego zdobnictwa (kultura ceramiki wstęgowej rytej, kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej, kultura ceramiki sznurowej i in.). Ceramika ta była nietrwała, łatwo pękała lub tłukła się, a więc często trzeba było wykonywać nowe naczynia. Dzięki temu w ich kształtach i ornamentyce, obok zawsze przeważających cech lokalnej tradycji, odbijały się wszystkie bieżące, zmieniające się mody i prądy kulturowe, wynikające np. z powodu migracji ludności, zmian w kierunkach lub natężeniu kontaktów międzyregionalnych, itp. Zapewne przynajmniej część naczyń była związana z praktykami magicznymi, mającymi na celu — np. poprzez zastosowanie odpowiednich wątków zdobniczych — zapewnienie obfitości pokarmu.


Anatolia i Cypr

Znaczek: Cypr 536
Cypr, Mi 536
(15.09.1980)
Znaczek: Cypr 598
Cypr, Mi 598
(3.10.1983)
Kamienna czworokątna miseczka (dł. 38,4 cm) z „dzióbkowatym” wylewem (ok. 7000–5800 BC), znaleziona w jednym z okrągłych kamiennych domów na osadzie w Hoirokoitia (Χοιροκοιτία, także Choirokoitia lub Khirokitia) na południu Cypru (dystrykt Larnaka / Λάρνακα), zawierająca pierwotnie resztki szkieletu.
Hoirokoitia to osada z okresu neolitu preceramicznego, zamieszkała od VII do IV tys. BC, jedno z najważniejszych stanowisk prahistorycznych we wschodniej części Morza Śródziemnego, w 1998 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Odkrył je Porphyrios Dikaios, który przeprowadził tu badania wykopaliskowe trwające 6 sezonów w latach 1934–1946. Badania archeologiczne przerwała interwencja wojsk tureckich w 1974 r., a ponownie podjęła je w 1977 r. ekspedycja francuska.
Stanowisko Hoirokoitia usytuowane jest na niewielkim wzgórzu, którego stoki z trzech stron opadają do doliny rzeki Maroniou, 6 km od południowego wybrzeża wyspy. Osadę otaczał mur kamienny o grubości 2,5 m i wysokości przynajmniej 3 m. Zabudowa składała się z ok. 60 masywnych kolistych kamiennych budowli, tzw. tholoi (θόλοι), ustawionych bardzo blisko siebie. Ich średnica zewnętrzna wynosiła od 2,3 do 9,2 m, a wewnętrzna tylko 1,4–4,8 m. Początkowo przypuszczano, że wszystkie dachy miały kształt kopulasty, ale ostatnio odkryto dachy płaskie. Przynajmniej część budynków posiadała piętra. Można sądzić, że dom jednej rodziny składał się z kilku budowli skupionych wokół wspólnego dziedzińca.
Znaczek: Cypr 1109
Cypr, Mi 1109
(2.10.2007)
Kamienne naczynie z neolitu preceramicznego (ok. 6400–5850 BC) z osady w Kalavasos-Tenta na południu Cypru (dystrykt Larnaka / Λάρνακα).
Zbiory: Κυπριακό Μουσείο (Muzeum Cypryjskie), Nikozja.
Stanowisko Kalavasós-Tenta (Τέντα-Καλαβασός) leży na zachodniej krawędzi doliny rzeki Vasilikos, około 38 km na płd.-zach. od Larnaki. Badania archeologiczne rozpoczął w 1947 roku Porphyrios Dikaios z Departamentu Starożytności. Przerwa w pracach trwała do 1976, kiedy to wznowione zostały (w ramach Projektu Dolina Vasilikos) przez amerykańską Misję Uniwersytetu Brandeis pod kierownictwem prof. Ian Todda.
Osada w Kalavasos-Tenta była otoczona kamiennym murem i składała się z budynków wzniesionych na planie koła lub dwóch połączonych kół, zbudowanych z cegieł suszonych na słońcu, kamieni, albo kombinacji tych dwóch materiałów. Domy nakryte były płaskimi dachami z gałęzi, trzciny i gliny, ale występowały też budynki o dachach kopulastych. Wnętrza domów wyposażone były w drewnianą podłogę, ławy i paleniska. Tynkowane ściany domów niekiedy były ozdabiane malowidłami — w jednym z przypadku były to dwie postacie ludzkie (jest to najstarsze przedstawienie tego typu na Cyprze). Zmarłych chowano pod podłogami domów, albo między budynkami.
Znaczek: Turcja 2324
Turcja, Mi 2324
(24.05.1974)
Kasownik: Ankara, 24.05.1974
Ankara, Turcja
(24.05.1974)
Amfora zdobiona czerwonobrunatnym malowanym ornamentem, składającym się m.in. z rzędów trykwetów, pochodząca z warstwy I tellu Hacilar (ok. 6063±124 BC).
Zbiory: Anadolu Medenıyetlerı Müzesı (Muzeum Cywilizacji Anatolijskich), Ankara.

Hacılar (gm. loco, prow. Kayseri), miejscowość nad jeziorem Burdur, gdzie w czasie wykopalisk, prowadzonych w latach 1955–1960 przez Jamesa Mellaarta, odkryto pozostałości osady z neolitu preceramicznego (ok. VII tys. BC). Rozwijała się ona aż do eneolitu. Znaleziono tu resztki prostokątnych domów z suszonej cegły, w których znajdowały się kapliczki z kamiennymi płytkami ozdobionymi zarysami twarzy ludzkich. Oprócz tego odkryto ceramikę z wzorami geometrycznymi, figurki bogini-matki oraz naczynia o kształtach antropomorficznych. W VI tys. BC osada zostaje przebudowana w ufortyfikowane osiedle bez ulic.
Najstarszą warstwę w tellu Hacılar datuje się na okres przed ok. 6500 BC. Powyżej znajdują się warstwy (IX–VI) z neolitu ceramicznego, datowane na lata ok. 6500–6385 BC. Wszystkie poziomy zabudowane były ciasno domami z suszonej cegły. W końcowych fazach (warstwa II, 6237±131 BC), pojawiły się domy w typie megaronu, a koniec rozwoju tellu (warstwa I) przypada na ok. 6063±124 BC.
Neolityczny dzban gliniany zdobiony czerwonym malowaniem (ok. 4000 BC).
Cypr Północny, Mi 186
(15.09.1986)

Bałkany

Znaczek: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 3673
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Mi 3673
(14.09.2008)
Zdobiona malowaniem kulista amfora (wys. 25 cm) dwuucha (późny neolit II, ok. 4800−4500 BC) z Dimini (gm. Aisonia, nomos Magnezja, pref. Tesalia), stanowiska eponimicznego dla późnoneolitycznej kultury z terenu Tesalii, charakteryzującej się trójbarwną ceramiką malowaną z ornamentyką spiralno-meandrową.
Zbiory: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Narodowe Muzeum Archeologiczne), Ateny (nr inw. 5922).
Znaczek: Republika Serbskiej Krajiny I w bloku I
Republika Serbskiej Krajiny,
Mi blok I
Datę wprowadzenia do obiegu tego bloku planowano na 29 maja 1997, jednak do tego nie doszło, ponieważ 19 maja wcielono ostatnią, wschodnią część Republiki Serbskiej Krajiny z powrotem do Chorwacji.
Znaczek: Republika Serbskiej Krajiny 25 Znaczek: Republika Serbskiej Krajiny 50
Republika Serbskiej Krajiny, Mi 25 (26.02.1994)
i Mi 50 (6.02.1996)
Naczynie (wys. 19,5 cm) zoomorficzne w kształcie gołębia (ok. 2800–2500 BC) późnoneolitycznej kultury Vučedol, odkryte w 1938 roku na terenie wielokulturowej osady w Vuedol.
Zbiory: Arheološki muzej, Zagrzeb.

Stanowisko Vučedol znajduje się na prawym brzegu Dunaju, ponad 5 km poniżej centrum miasta Vukovar (županija Vukovarsko-srijemska, Chorwacja) i zajmuje obszar ok. 3 ha, a więc plasuje się w rzędzie największych osad z tego okresu. Pełniło ono zapewne rolę regionalnego centrum gospodarczego i społecznego. Większa część osady oddzielona była umocnieniami w postaci podwójnej fosy. Otaczały one dużą prostokątną budowlę, znacznie większą od innych domów na terenie tej osady. W obrębie umocnień znajdowały się też miejsca, gdzie zajmowano się metalurgią miedzi. Prawdopodobnie tę wyodrębnioną część osady (akropol?) zamieszkiwała ówczesna elita władzy.
W 2001 r. Chorwacki Bank Narodowy wprowadził do obiegu banknoty o nominale 20 kuna, na których rewersie znajduje się wizerunek tej „vučedolskiej gołębicy”.
Ornitomorficzna (prosopomorficzna) ceramiczna pokrywa naczynia kultury Vinča, zdobiona liniami rytymi wypełnionymi białą inkrustacją.
Kosowo, Mi 41
(2.11.2005)
Kasownik: Beograd, 28.01.2008
Beograd, Serbia
(28.01.2008)
Ornitomorficzna (prosopomorficzna) pokrywa ceramiczna (wys. 8,3 cm) naczynia kultury Vinča z tellu na stanowisku „Belo Brdo” w Vinča. Zbiory: Narodni Muzej, Belgrad (nr inw. 1482).
Tell Vinča to jedno z najważniejszych i najbardziej znanych stanowisk prahistorycznych w Europie. Jest też stanowiskiem eponimicznym dla kultury występującej na tym terenie w okresie młodszego neolitu. Tell o wysokości 12 m położony jest na prawym brzegu Dunaju, poniżej Belgradu, 14 km od jego centrum. Badania wykopaliskowe rozpoczął tu w 1908 roku Miloje M. Vasić (1869−1956), pierwszy zawodowy serbski archeolog. Trwały one, z przerwami, do 1934 roku. Nowe badania archeologiczne, rozpoczęte w 1978 r. przez M. Garašanina i D. Srejovićia, prowadzone są aż do dziś przez Komitet do Badań Vinča SANU. Dotychczas badaniami objęto jedynie centralną część osady, gdzie odsłonięto liczne nawarstwienia związane z kulturami Starčevo, Vinča (do 10 m miąższości), badeńską, Kostolac i Bodrogkeresztúr. Największa część warstw osadniczych tellu uformowała się w okresie ok. 5250−4250 BC.
Znaczek_2: Macedonia 122 Znaczek_2: Macedonia 123 Znaczek_2: Macedonia 125
Macedonia, Mi 122, 123 i 125
(29.04.1998)
Ceramika ze stanowiska Tumba Mad̂ari (Тумба Маџари), na terenie Mad̂ari II, przedmieścia Skopje:
  • Dwa naczynia wykonane z nieszlamowanej gliny zmieszanej z sieczką, tzw. askosy. Tego typu formy służyły do przenoszenia i przechowywania wody. Przed wprowadzeniem garncarstwa do tego celu używano głównie skór zwierzęcych, najczęściej owcy albo kozy, dlatego też te pojemniki zostały zrobione na ich wzór. Pięć uch do przewleczenia sznurów na każdym z naczyń ułatwiało ich przenoszenie, a następnie odpowiednie zawieszenie, w celu łatwiejszego nalewania wody.
  • Naczynie zoomorficzne w kształcie kozy.
  • Puchar na niskiej pustej stopce, zdobiony siedmioma malowanymi spiralami.
Zbiory: Muzeǰ na Makedoniǰa (Музеј на Македонија), Skopje.

Tumba Mad̂ari to jedna z najważniejszych osad neolitycznej kultury Anzabegovo-Vršnik (fazy II–IV, ok. 5800–5300 BC), odkryta w latach 1961ndash;1962. Znajduje się w płn.-wsch. części Skopje, między przedmieściami Mad̂ari II i Čento. Zajmuje niewielkie wzniesienie o wysokości 3 m i średnicy 228 m. Pracami wykopaliskowymi objęto powierzchnię około 1400 m². Okryto m.in. rumowiska oraz fundamenty siedmiu, w przybliżeniu kwadratowych (7×7 m) domów, w tym jednego sanktuarium, zbudowanych z masywnych drewnianych belek i gliny. Prawie we wszystkich odkrytych budowlach znaleziono resztki palenisk, piece i naczynia ceramiczne, a poza tym kultowe przedstawienia antropomorficzne.
Dwuuche neolityczne naczynie z pokrywką z terenu południowego Banatu (Serbia).
Vršac, Jugosławia
(7.04.1978)
Całostka Ck: Bułgaria
Bułgaria
(2005 r.)
Zoomorficzne naczynie (wys. ok. 13,8 cm) zdobione ornamentem rytym grupy Karanovo (1 poł. VI tys. BC) z VI warstwy tellu w Karanovie (Караново).
Zbiory: Национален археологически музей (Narodowe Muzeum Archeologiczne), Sofia.

Tell Karanovo (селищна могила Караново) znajduje się na Równinie Trackiej (gm. Nova Zagora / Нова Загора, obw. Sliven / Сливен). Badania wykopaliskowe w latach 1947–1957 prowadzili tutaj V. Mikov i G. I. Georgiev z Instytutu Archeologii Bułgarskiej Akademii Nauk w Sofii. Ten tell jest jednym z największych na Bałkanach — liczy 12,4 m wysokości i od 180 do 250 m średnicy. Wyróżniono w nim cztery warstwy neolityczne (Karanovo I–IV), dwie eneolityczne (V–VI) i jedną z wczesnej epoki brązu (VII).

Półwysep Apeniński

Dolna część wyklejonego z fragmentów naczynia z Posta Piana (prow. Barletta-Andria-Trani, reg. Apulia). Zdobione jest ono na całej powierzchni, aż po dno, ornamentem impresso-cardium, tj. wykonanym odciskami krawędzi muszli sercówki jadalnej (Cardium edule.
Tego typu ceramika była szeroko rozpowszechniona w starszym neolicie w basenie Morza Śródziemnego, od Czarnogóry i Hercegowiny na wschodzie, po najdalsze zachodnie krańce Półwyspu Iberyjskiego, włącznie z jego atlantyckim wybrzeżem.
Trinitapoli, Włochy
(13.06.2009)
Kasownik: Varazze, 6.09.1980
Varazze, Włochy
(6.09.1980)
Naczynie gliniane z jaskini Arene Candide koło Varazze (prow. Savona, reg. Liguria), zdobione na szyjce motywem drabinki, a na brzuścu grupami ukośnych linii rytych, typowe dla ludności kultury naczyń o kwadratowych wylewach (cultura dei vasi a bocca quadrata), rozpowszechnionej w środkowym neolicie (V tys. BC) na obszarze północnych Włoch.
Zbiory: Museo di Archeologia Ligure, Genua.

Pierwsze prace wykopaliskowe w jaskini Arene Candide przeprowadzono już w 1876 roku, jednak szerszą skalę przybrały one dopiero w latach 40. (Luigi Bernabò Brea), a następnie 90. XX wieku. Jaskinia była wielokrotnie zamieszkana przez ludzi, a najbardziej intensywne osadnictwo przypada na środkowy okres neolitu (V–IV tys. BC), kiedy to jaskinia była miejscem schronienia ludzi i zwierząt domowych (kóz, bydła i świń). W warstwach osadowych znaleziono też wiele kości zwierząt łownych (jelenie, dziki), narzędzi z krzemienia i obsydianu oraz min. np. kościane haczyki do połowu ryb. W jaskini znajdowało się także cmentarzysko. Zmarłych chowano w grobach z obstawą z płyt kamiennych, w pozycji mocno skuczonej, na boku, z rękami złożonymi pod głową. Wyposażenie zmarłych w dary grobowe było bardzo skromne.
Starsze osadnictwo w jaskini Arene Candide reprezentowane jest przede wszystkim przez pochówek młodego mężczyzny, nazwanego „Il Principe” (Książę), z górnopaleolitycznej kultury graweckiej (według datowania metodą AMS wiek zmarłego określono na 23.500 lat temu). Szkielet spoczywał na głębokości 6,7 m poniżej obecnego poziomu spągu jaskini, w ziemi zabarwionej ochrą. Czaszkę otaczały setki przekłutych muszli ślimaków i zębów jeleni, naszytych zapewne pierwotnie na czapkę. Ponadto w grobie znaleziono ozdoby z muszli i kości słoniowej, pałki z poroża łosia, a przy prawej ręce zmarłego leżało krzemienne ostrze długości 23 cm.
Potłuczony kubek z taśmowatym uchem neolitycznej kultury Serra d'Alto z z grobu z okolic Polignano a Mare (prow. Bari, reg. Apulia).
Kultura Serra d'Alto to środkowoneolityczna (ok. 5000–4300 BC) kultura charakteryzująca się ceramiką zdobioną trójkolorowym malowaniem, typowa dla południowej części Półwyspu Apenińskiego i Sycylii, występująca także na Malcie, gdzie jest określana jako faza Skorba szara (4500–4400 BC).
Polignano a Mare, Włochy
(25.04.1975)
Cztery naczynia neolityczne z Contrada Stretto, stanowiska położonego ok. 2 km na wschód od Partanna (prow. Trapani, reg. Sycylia), tzw. Area Archeologica Stretto Partanna. W latach 70. XX wieku odkryto tu skomplikowany system rowów. Badania archeologiczne początkowo prowadził G. Mannino, a w latach 90. Sebastiano Tusa. Odkryto tu ceramikę neolityczną z okresu od 5700 do 4300 BC, od kultury impresso, przez Serra d'Alto, po kulturę Diana.
Zbiory: Museo archeologico del Castello Grifeo, Partanna.
Partanna, Włochy
(15.07.2011)
Dwa naczynia, w tym puchar dzwonowaty zdobiony ornamentem strefowym, z Lazise (prow. Werona, reg. Wenecja Euganejska), miejscowości położonej na płd.-wsch. brzegu jeziora Garda.
Lazise, Włochy
(26.06.1980)

Malta

Naczynie gliniane z dwoma otworami na maksymalnej wydętości brzuśca z fazy Tarxien (3000–2500 BC).
Malta, Mi 982
(29.03.1996)

Europa Zachodnia

Naczynie antropomorficzne (ok. 3800 BC) kultury Cortaillod pochodzące z jednej z osad palafitowych w Szwajcarii, najprawdopodobniej ze stanowiska w Neuchâtel.
Zbiory: Laténium. Parc et musée d’archéologie de Neuchâtel, Hauterive (kanton Neuchâtel).
Szwajcaria, Mi 2536
(1.03.2018)
Kasownik: Mondsee, 6.06.1981
Mondsee, Austria
(6.06.1981)
Trzy naczynia ceramiczne (kubki i dzbany) ludności kultury Mondsee.
Nazwa kultury Mondsee pochodzi od badanej już w XIX w. osady palafitowej w Mondsee (Bez. Vöcklabruck, Ld. Oberösterreich), nad jeziorem o tej samej nazwie. Rozwijała się ona ok. 3770–3200 BC na położonym na północ od Alp obszarze Salzkammergut. Typową techniką zdobniczą jej ceramiki był ścieg bruzdowy, wypełniany białą inkrustacją. Spotykane są też elementy ornamentacyjne świadczące o kontaktach z kulturą Cham i może Altheim. Jednym z argumentów na rzecz traktowania kultury Mondsee jako grupy kultury pucharów lejkowatych, są narzędzia kamienne, takie jak różne typy siekieromłotów (np. topory o guzikowatym obuchu), w zasadzie identyczne w obu tych ugrupowaniach. Ludność kultury Mondsee eksploatowała pobliskie złoża rud miedzi i wyrabiała z niej płaskie siekiery, szydła i liczne ozdoby, zapoczątkowując w ten sposób trwającą przez tysiąclecia tradycję zajęć górniczo-hutniczych na tym terenie.
Znaczek: Irlandia Atm 85
Irlandia, Mi Atm 85
(12.01.2017)
Neolityczna czara (ok. 3500 BC) z jaskini w Annagh (Co. Limerick).
Zbiory: Narodowe Muzeum Irlandii, Dublin.
To zdobione motywem rytej kratki naczynie to zostało odkryte w 1992 roku wraz z trzema innymi, obok trzech kompletnych szkieletów ludzkich i części dwóch następnych, wraz z kośćmi zwierzęcymi (niedźwiedź, wilk, dzik, jeleń, owca, bydło) oraz dwoma narzędziami krzemiennymi: nożem i grotem. Szkielety wszystkich trzech zmarłych, z których dwóch liczyło sobie w chwili śmierci około 50 lat, noszą ślady przemocy. Były to dwa poważne obrażenia głowy, złamany nos i połamane żebra. W jednym przypadku uderzenie w czaszkę było tak silne, że być może zostało zadane pociskiem z procy. Wszyscy zmarli za życia musieli ciężko pracować, a także przenosili duże ciężary.
Zabytki z wykopalisk prowadzonych przez archeologa Fredericka Corbina Lukisa (1788–1871): paciorki, siekiera krzemienna oraz dwa naczynia gliniane.
Zbiory: Lukis Museum Guernsey.
Guernsey, Mi 425
(12.07.1988)
Naczynia i grociki krzemienne z grobowca megalitycznego Les Fouaillages (datowanego radiowęglowo na latach 4540–3920 BC) w L`Ancresse na wyspie Guernsey, wzniesionego przez ludność kultury ceramiki wstęgowej. Obiekt ten był badany wykopaliskowo w 1976 roku.
Guernsey, Mi 637
(18.02.1994)
Klasyczny puchar ludności kultury pucharów dzwonowatych z Barroose gm. Lonan, znaleziony w 1919 roku w grobie skrzynkowym.
Zbiory: Manx Museum, Douglas.
Man, Mi 82
(28.07.1976)
Naczynia ceramiczne (wczesny neolit, VI tys. BC) z Prats (parafia Canillo, Andora).
Andora (poczta francuska), Mi 559
(18.12.2000)
Schematyczne rysunki dwóch pucharów dzwonowatych zdobionych ornamentem strefowym, zapewne pochodzących z okolic As Pontes de García Rodríguez (gm. Ferrolterra, prow. A Coruña, Galicja), np. puchar tego typu, zdobiony 7 poziomymi ukośnie kreskowanymi strefami, został znaleziony w kurhanie 242 z Veiga de Vilavella (ok. 2 km na NNW od As Pontes).
Zbiory: Departamento de Historia I, Facultade de Xeografía e Historia Universidade de Santiago.
As Pontes de García Rodríguez, Hiszpania
(4-8.09.1982)
Znaczek: Hiszpania
Hiszpania, Mi 4872
(12.03.2014)
Puchar dzwonowaty zdobiony na szyjce i brzuścu ornamentem strefowym, którego centralnym punktem jest podwójny negatywowy zygzak.
Zbiory: Museo Provincial de Guadalajara.
Hiszpania, całostka Cp
(12.03.2014)
Niezdobiony kubek (wys. 19,5 cm) z grobu 16 z rzeki Panaro z cmentarzyska na stanowisku Canova Formiggini w San Cesario sul Panaro koło Spilamberto (prow. Modena, reg. Emilia-Romagna), reprezentujący późnoneolityczną grupę Spilamberto, wydzieloną w 1981 roku przez B. Bagoliniego, na podstawie materiałów z tego cmentarzyska.
Zbiory: Antiquarium, Spilamberto.
Spilamberto, Włochy
(21.06.1999)