E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Środowisko

Starsza i środkowa epoka kamienia, a więc w paleolit i mezolit, to okres kiedy ludzie zdobywali pożywienie drogą łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa. W tym czasie znacznym zmianom ulegał klimat, od skrajnie niekorzystnego w czasie maksimum zlodowaceń, po nawet cieplejszy niż obecnie (optimum klimatyczne w okresie atlantyckim). Zmieniały się warunki środowiskowe: kształty lądów, pokrywa glebowa i szata roślinna. W miarę tych przemian ówcześni ludzie polowali na zwierzęta typowe dla klimatu chłodnego (mamuty, renifery) albo faunę charakterystyczną dla ciepłolubnych lasów liściastych (jelenie, sarny, dziki i inne).


Znaczek: Jersey 278
Jersey, Mi 278–280
(20.04.1982)
Zmieniał się klimat, zasięgi lądów i mórz, zmieniało się środowisko naturalne. Zmniejszały swe rozmiary rozległe lodowce kontynentalne, a uwolniona woda powodowała wzrost poziomu mórz i oceanów. Zatopione zostały wtedy pomosty lądowe łączące Brytanię i Skandynawię z pozostałą częścią kontynentu.
Jednymi z najgroźniejszych drapieżników miocenu i plejstocenu były tygrysy szablozębne — machajrodonty (Machairodontinae), będące podrodziną kotowatych. Wyróżnia się wśród nich kilka rodzajów:
  • Dinofelis
  • Machairodus
  • Homotherium
  • Megantereon
  • Smilodon

Machajrodon (Machairodus), wymarły wielki kot o wielkość zbliżonej do lwa, zamieszkujący niegdyś (ok. 10 mln lat temu) Eurazję. Jego przednie kończyny były wyższe od tylnych, miał krótki ogon i wciągalne pazury. Najbardziej charakterystyczną cechą były jednak ogromne (do 20 cm długości) górne kły, bocznie spłaszczone i na krawędzi ząbkowane oraz brak kłów dolnych. Takie zęby służyły do rozpruwania skóry i miękkich fragmentów ciała, a także przytrzymywania zdobyczy. Używanie tak wielkich kłów możliwe było dzięki temu, że żuchwa kotów szablozębnych mogła się odchylać od szczęki górnej aż o 90°. Dla porównania — u współczesnych kotów szczęki rozwierają się tylko na 65°.
Homoterium (Homotherium latidens) zamieszkiwał w okresie plejstocenu m.in. tereny Francji i Wielkiej Brytanii (jego szczątki odkryto np. w Stanton Harcourt koło Oxfordu). Jego czaszka miała ok. 36 cm długości, a długość ciała wynosiła około 1,3 m.
Wielka Brytania, Mi 2391
(21.03.2006)

Megantereon (Megantereon whitei) żył w późnym miocenie i wczesnym plejstocenie (ok. 2–3 mln lat temu) na obszarach południowej Afryki, Indii, USA (Teksas) i Francji. Zwierzęta te osiągały długość ok. 1,2 m.

Znaczek: Gibraltar 915 MH
Gibraltar, Mi 915 i 915 z zeszyciku znaczkowego
(9.05.2000)

Smilodon (smile-o-don — złożenie greckich słów oznaczających nóż i ząb), wymarły rodzaj machajrodontów, które żyły od ok. 3 mln. do 10 tys. lat temu w Ameryce Północnej i Południowej. Najbliżej są z nimi spokrewnione Machairodus. Smilodony zwane są także tygrysami szablozębnymi. W pełni dojrzały smilodon ważył około 200 kg, posiadał krótki ogon, potężne kończyny i dużą głowę. Wielkością był zbliżony do lwa. Kąt rozwarcia jego szczęk wynosił 120°, a kły miały długość około 17 cm. Pierwszy gatunek zaliczony do tego rodzaju pojawił się ok. 2,5 mln lat temu. Był to Smilodon gracilis zasiedlający wschodnie obszary Ameryki Północnej. Był najmniejszym z trzech poznanych dotychczas gatunków smilodontów. Wielkością był zbliżony do leoparda. Po połączeniu obu kontynentów amerykańskich zasiedlił tereny Ameryki Południowej. Od niego wywodzi się największy ze smilodontów — Smilodon populator. Doskonale zachowane szczątki tego kota znaleziono w wielu rejonach Ameryki Południowej. Prawdopodobnie ciężar dorosłego samca przekraczał 300 kg. W porównaniu ze swoim przodkiem miał on masywniejszą budowę i dłuższe proporcjonalnie kły. W późniejszym plejstocenie Amerykę Północną zdominował trzeci gatunek — Smilodon fatalis. Jest to najlepiej poznany przedstawiciel machajrodontów. Gatunek ten zasiedlał obszary całej Ameryki Północnej na południe od stepów mamutowych oraz Amerykę Środkową i Południową na zachód od pasma Andów. Smilodon fatalis osiągał rozmiary zbliżone do dzisiejszego afrykańskiego lwa. Szczątki wielu osobników w jednym miejscu sugerują możliwość istnienia u nich zachowań społecznych. Zaleczone złamania na niektórych kościach pozwalają sugerować, że ranne osobniki były karmione przez resztę grupy. Prawdopodobnie podstawą ich zdobyczy były liczne wówczas w Ameryce Północnej koniowate, bizony, wielbłądy, jelenie, być może również niektóre trąbowce i leniwce naziemne. W Ameryce Południowej Smilodon populator mógł polować na liczne konie i lamy oraz na szczerbaki i ostatnie litopterny i notoungulaty.
Zarówno Smilodon populator jak i Smilodon fatalis doczekały się pojawienia w Nowym Świecie Paleoindian. Ostatnie szczątki smilodontów z obu Ameryk datuje się na ok. 11–9 tys. lat temu.
Znaczek: Bułgaria 2093
Bułgaria, Mi 2093
(29.05.1971)
Znaczek: Polska 1662
Polska, Mi 1662
(5.03.1966)
Znaczek: Wielka Brytania 2391 Znaczek: Gibraltar 915 Znaczek: Gwinea 1170 A Znaczek_B: Gwinea 1170 B
Gwinea, Mi 1170 A i B
(1.11.1987)
Znaczek: Francja 4403
Francja, Mi 4403
(19.04.2008)
Znaczek: Mołdawia 721
Mołdawia, Mi 721
(30.11.2010)
Lew jaskiniowy, nazywany również europejskim lub euroazjatyckim lwem jaskiniowym (†Panthera leo spelaea lub †Panthera spelaea), to wymarły ssak drapieżny z rodziny kotowatych. Był prawdopodobnie największym drapieżnikiem z grupy wielkich kotów z rodzaju Panthera jaki kiedykolwiek żył na Ziemi — był o około 25% większy od dzisiejszego lwa afrykańskiego i nieco większy od tygrysa. Z wyglądu stanowił formę pośrednią między współczesnym lwem a tygrysem. Na paleolitycznych malowidłach i rytach lwy jaskiniowe przedstawiane są zawsze bez grzywy, co sugeruje, że jej nie posiadały. Pokryte długą i gęstą sierścią, osiągały 3,5 m długości — od głowy do końca ogona. Samce ważyły średnio 270–320 kg, a samice 175 kg (samce współczesnych tygrysów syberyjskich ważą średnio 250–300 kg).
Lew jaskiniowy żył w plejstocenie, od co najmniej 300 tys. lat temu, a wymarł prawdopodobnie 11–10 tys. lat temu, podczas ostatniego zlodowacenia. Żył w całej Europie i w Azji, a jego głównym środowiskiem były stepy i lasy parkowe na północy oraz półpustynne obszary południowej Euroazji. Nie był przystosowany do warunków panujących na terenach pokrytych śniegiem, ani gęstą roślinnością.
Znaczek: Bułgaria 2089
Bułgaria, Mi 2089
(29.05.1971)
Kasownik: Rübeland, 18.07.1994
Rübeland, Niemcy
(18.07.1994)
Kasownik: Cluj Napoca 8, 16.02.1993
Cluj Napoca 8, Rumunia
(16.02.1993)
Znaczek: Wielka Brytania 2395
Wielka Brytania, Mi 2395
(21.03.2006)
Niedźwiedź jaskiniowy (Ursus spelaeus) wielkością przewyższał dzisiejsze niedźwiedzie (okaz eksponowany od 1961 roku w Muzeum Geologicznym PIG mierzył 185 cm długości, 120 cm wysokości w kłębie, a długość jego czaszki wynosiła ok. 55,5 cm). Dorosłe osobniki mogły osiągać wagę ponad 900 kg. Miały dużą, masywną głowę, wysokie, stromo nachylone czoło, mocne szczęki z silnie rozwiniętymi kłami i dużymi zębami trzonowymi. Przednia część ciała była wyższa i mocniej zbudowana niż tylna. Charakteryzowała się dobrze rozwiniętym, wysokim barkiem i masywnymi, stosunkowo krótkimi kończynami oraz niewielkimi uszami. Ciało pokrywało gęste, grube ciemnobrązowe futro dobrze chroniące go przed mrozem. Niedźwiedzie te odżywiały się niemal wyłącznie pokarmem roślinnym. Żyły krócej niż współczesne niedźwiedzie i mogły osiągać wiek do 20 lat. Ich naturalnym schronieniem były jaskinie.
Znaczek: Rumunia 2553
Rumunia, Mi 2553
(25.11.1966)
Kasownik: Iserlohn, 26.04.1992
Iserlohn, Niemcy
(26.04.1992)
Znaczek: Macedonia 137
Macedonia, Mi 137
(17.09.1998)
Kompletne szkielety niedźwiedzi jaskiniowych należą do wyjątkowych znalezisk m.in. dlatego, że żyjące współcześnie z nimi hieny jaskiniowe rozszarpywały ciała, łamały i rozwłóczyły kości padłych niedźwiedzi (w 1948 roku Stefan Zwoliński, słynny zakopiański speleolog, znalazł prawie kompletny szkielet w jednej z odkrytych przez siebie komór Jaskini Magurskiej znajdującej się na wysokości 1465 m n.p.m. w zboczu Kopy Magury, w Tatrach). Znane są przypadki masowego występowania kości niedźwiedzi jaskiniowych w namuliskach jaskiń, np. w Jaskini Nietoperzowej znaleziono szczątki około 1000 okazów. Najczęściej w stanie kopalnym spotykane są kości długie, zęby, czaszki, fragmenty żeber i inne kawałki kości różnowiekowych osobników zarówno bardzo młodych, wielkości niewielkiego kota, jak i starych, schorowanych, z wyraźnie widocznymi zmianami zwyrodnieniowymi świadczącymi o przebytych chorobach np. artretyzmie.
Najliczniej występują w osadach kości osobników młodych, rocznych i 2–3 letnich, co jest zjawiskiem naturalnym, ponieważ najwięcej wśród drapieżnych ginie młodych osobników. Ponadto znane są ślady bytowania niedźwiedzi jaskiniowych takie jak: odciski stóp, ślady pazurów, wygłady ścian w miejscach, gdzie niedźwiedzie czyściły futro oraz wyślizgane tzw. zjeżdżalnie młodych niedźwiadków.

Niedźwiedzie jaskiniowe żyły przynajmniej częściowo współcześnie z człowiekiem pierwotnym. Były one dla niego cenną zwierzyną łowną i konkurentem do ciepłych schronień, jakim były wówczas jaskinie. Człowiek polował na nie zasadzając się w wąskich wąwozach i dolinkach lub czatując przy otworach jaskiń. Były to krwawe i niebezpieczne dla ludzi polowania. Łowcy używali do walki wręcz długich oszczepów oraz wykorzystywali blisko leżące duże głazy, które mogli staczali z góry, ze skalnych urwisk na wychodzące z jaskini lub walczące z współplemieńcami zwierzęta.
Niektórzy badacze sądzą, że istniały wyspecjalizowane plemiona łowców niedźwiedzi, które żyły głównie w górach, wytwarzały narzędzia z kości upolowanych zwierząt oraz uprawiały swoisty kult niedźwiedzia, podobnie jak niektóre współcześnie żyjące plemiona zamieszkujące wschodnią Syberię (np. Ainowie). Inni natomiast uważają, że niedźwiedzie jaskiniowe dla prahistorycznego człowieka były tylko pożądaną zdobyczą. Bez wątpienia ówczesny człowiek ulegał fascynacji tymi zwierzętami. Wzbudzały one w nim zarówno strach jak i podziw. Były dla niego niebezpiecznymi wrogami jak i cenioną zwierzyną łowną. Świadczą o tym wizerunki tego największego żyjącego kiedykolwiek niedźwiedzia, na ścianach wielu jaskiń (np. w jaskini Tayat).
Gwinea, Mi 1169 A i B
(1.11.1987)

Kasownik: Rübeland, 24.03.1960 Kasownik: Rübeland, 4.01.1980
Rübeland, Niemiecka Republika Demokratyczna
(24.03.1960 i 4.01.1980)
Kasownik: Uftrungen, 4.07.1970
Uftrungen, Niemiecka Republika Demokratyczna
(4.07.1970)
Rumunia, Mi 2555
(25.11.1966)
Jednak niedźwiedź jaskiniowy nie może się jednak równać pod względem liczby przedstawień w jaskiniach z żubrem (Bison bonasus), czy też z żubrem pierwotnym (Bison priscus), które były podstawowymi dostarczycielami pokarmu mięsnego dla ludzi z końca starszej epoki kamienia. Wielkość żubra była znaczna: długość do 350 cm, wysokość w kłębie do 200 cm, a ciężar do 1000 kg.
Cluj Napoca 6, Rumunia
(17.02.1993)
Znaczek: Mołdawia 722
Mołdawia, Mi 722
(30.11.2010)
Bizon — rodzaj dużych ssaków krętorogich z podrodziny Bovinae charakteryzujących się krótką, szeroką głową, krótką szyją i wysokim kłębem. Owłosienie przedniej części ciała jest dłuższe. Rodzaj ten obejmuje gatunki żyjące współcześnie: bizona (Bison bison) i żubra (Bison bonasus) oraz wymarłe: †Bison antiquus (zamieszkiwał Amerykę Północną), †Bison latifrons, †Bison occidentalis i †Bison priscus (żubr pierwotny). Za przodka gatunków zaliczanych do rodzaju Bison najczęściej uznaje się azjatycki gatunek Bison sivalensis Lydekker. Bizony, rozprzestrzenione w plejstocenie na terenie Europy i Azji, przedostały się do Ameryki Północnej.
Żubr pierwotny, znany też jako żubr stepowy lub prażubr (†Bison priscus), to wymarły gatunek zamieszkujący w plejstocenie Europę i Azję Środkową, Beringię i Amerykę Północną. Zasiedlał tereny trawiaste. Osiągał 2,5 m wysokości w kłębie, 4,5 m długości i 2–2,5 tony wagi. Wymarł ok. 6 tysięcy lat temu. Jest jednym z najpospolitszych ssaków kopalnych na terenie dzisiejszych ziem polskich. Był też licznie portretowany w paleolitycznej sztuce jaskiniowej oraz w drobnej plastyce ruchomej.
Znaczek: Szwecja 1741
Szwecja, Mi 1741
(3.10.1992)
Znaczek: Wielka Brytania 2394
Wielka Brytania, Mi 2394
(21.03.2006)
Kasownik: Cluj Napoca 7, 15.02.1993
Cluj Napoca 7, Rumunia
(15.02.1993)
Znaczek: Bułgaria 2088
Bułgaria, Mi 2088
(29.05.1971)
Znaczek: Rumunia 2554
Rumunia, Mi 2554
(25.11.1966)
Znaczek: Malta 1612
Malta, Mi 1612
(29.12.2009)
Znaczek: Polska 1663
Polska, Mi 1663 = Fi 1514
(5.03.1966)
Mamuty włochate/właściwe (Mammuthus primigenius), występowały w Europie, północnej Azji i Ameryce Północnej w górnym plejstocenie i wyginęły ostatecznie z końcem tego okresu, około 12 tys. lat temu. Osiągały znaczne rozmiary: długość do 8,0 m, wysokość w kłębie do 3,5–4,0 m, ciężar do 8000 kg. Żyły stadnie, osiągając wiek do ok. 70 lat.
Mamuty były typowymi mieszkańcami tundry, w strefie klimatu umiarkowanie chłodnego, rozciągającej się na przedpolu lądolodu. Posiadały zęby trzonowe zdatne były do rozcierania twardego pokarmu roślinnego, a ich ciało pokrywało rudawobrunatne, długowłose futro, podścielone bardzo gęstą sierścią. Pod skórą zalegała gruba na ok. 8 cm warstwa tłuszczu, co w połączeniu z obfitym futrem doskonale chroniło zwierzę przed mrozem. Mamuty dostateczną ilość pokarmu znajdowały w tundrze tylko latem, dlatego w letnich miesiącach gromadziły, na trudny okres długotrwałej i surowej zimy, zapasy tłuszczu w wydatnym garbie na grzbiecie. Miało to wpływ na ich bardzo charakterystyczną sylwetkę — krótszy niż u dzisiejszych słoni tułów o spadzistym grzbiecie. Typowymi dla mamutów były też wielkie uszy i masywne, sięgające 3,5 m długości, ciosy (popularnie zwane kłami), wygięte ku górze i tyłowi, służące do obrony i wyszukiwania pożywienia pod śniegiem i lodem.

W wiecznej zmarzlinie Syberii znajdowane są bardzo dobrze zachowane ciała tych zwierząt wraz z częściami miękkimi, takimi jak skóra, futro i mięso. Mamuty te wpadały prawdopodobnie w szczeliny w ziemi lub ludzie i ulegając całkowitemu zamrożeniu mogły przetrwać w niezmienionej postaci aż do czasów współczesnych. Taki stan zachowania ciał obecnie umożliwia wiernie odtworzyć ich wygląd, budowę tkanek i skóry, a także określić (na podstawie zawartości treści żołądka) rośliny, które stanowiły ich pożywienie. Składały się na nie pędy i gałązki wierzby, olchy, brzozy, młode igliwie i drobne rośliny zielne. Najsłynniejszy i najlepiej zachowany mamut został znaleziony w 1901 roku w miejscowości Berezovka na północnej Syberii. Wiek tego znaleziska ustalono metodą 14C na ok. 39 tys. lat.
Wielu odkryć szczątków tego wielkiego ssaka dokonano również w Polsce. Z czterech gatunków słoni kopalnych występujących w Europie Środkowej, w Polsce znaleziono dotychczas szczątki trzech: słonia leśnego (Hesperoloxodan antiquus), słonia stepowego (Hesperoloxodan throgentherii) i mamuta (Mammuthus primigenius). Tych ostatnich jest oczywiście najwięcej. Do 1959 roku na terenie Polski zanotowano 224 znalezisk kości mamuta (np. koło Krakowa natrafiono na szczątki szałasów budowanych z ich kości), a tylko 5 słonia stepowego i 8 słonia leśnego.

Kasownik: L'Aquila, 9.07.1972
L'Aquila, Włochy
(9.07.1972)
Największym naturalnym wrogiem mamutów był człowiek, dla którego stanowiły one nieocenione źródło pożywienia i podstawowych surowców do wyrobu okryć, narzędzi i ozdób oraz budowy schronień. Mięso upolowanego mamuta w mroźnym klimacie lodowcowej Europy można było przechowywać miesiącami — mięso to znalezione zamrożone w wiecznej zmarzlinie Syberii można jeść nawet dzisiaj. Z części szkieletów mamutów budowano również szałasy. Pozostałości takiej konstrukcji odkopano np. w miejscowości Mežirìč / Межиріч (rej. Kaniów / Канів, ob. Czerkasy / Черкаси, Ukraina). Podstawę każdego szałasu stanowiły mamucie żuchwy ustawione w krąg, jedna przy drugiej. Na nich układano inne kości. Przestrzenie między nimi wypełniano mniejszymi kośćmi, a następnie uszczelniano (gliną?). Każdy szałas miał dwa wejścia, główne od frontu i mniejsze z tyłu. Obramowanie frontowego wejścia stanowiły dwa olbrzymie ciosy, wetknięte w stojące na ziemi czaszki. Kopułowate takich szałasów pokrywano zapewne skórami. Mamuty, których kości wykorzystano do budowy szałasów w Mežirìč, mierzyły ponad trzy metry wzrostu i ważyły ponad 1000 kg, a więc nie należały do największych osobników swego gatunku. W sumie znaleziono tam fragmenty szkieletów 149 osobników, a same kości, z których zbudowany był jeden szałas ważyły 21.000 kg.
Mamucie kły (ciosy) były znakomitym surowcem, z którego wykonywano wiele drobnych przedmiotów codziennego użytku, a także obiekty sztuki rzeźbiarskiej, m.in. słynne figurki paleolitycznych „Wenus”.
Kasownik: Jersey, 12.10.2010
Jersey (12.10.2010)
Znaczek: Jersey 1523
Jersey, Mi 1521
(12.10.2010)
Zęby trzonowe i ciosy mamuta włochatego (Mammuthus primigenius) —znalezione w La Cotte de St Brelade (lub Lé Creux ès Fées), stanowisku archeologicznym odkrytym w 1881 r. Jest to jaskinia znajdująca się u stóp klifu morskiego, wycięta w granitowym cyplu koło miejscowości St Brelade, w płd.-zach. części wyspy Jersey. W latach 60. i 70. XX w. odkryto tu szczątki neandertalczyka oraz pozostałości plejstoceńskich ssaków, m.in. stosy kości nosorożców włochatych i jeleni olbrzymich.
W rejonie La Cotte de St Brelade neandertalczycy polowali na mamuty (ok. 250 tys. lat temu), strącając ze skalnego urwiska zwierzęta doprowadzone do paniki rozpalanymi ogniskami.
Znaczek: Bułgaria 2092
Bułgaria, Mi 2092
(29.05.1971)
Kasownik: Cluj Napoca 8, 16.02.1993
Cluj Napoca 8, Rumunia
(16.02.1993)
Znaczek: Rumunia 2558
Rumunia, Mi 2558
(25.11.1966)
Przypuszczalny wygląd deinoterium, którego niemal kompletny szkielet (wys. 4,5, dł. 6,8 m, waga 10 t) znajduje się w Muzeum Paleontologicznym w Asenovgradzie (płd. Bułgaria). Muzeum to zostało stworzone na bazie kolekcji skamieniałości gromadzonych przez kilkadziesiąt lat przez miejscowego nauczyciela biologii Dimitara Kovačeva. Szczątki tego deinoterium odkrył D. Kovačev w pobliżu miejscowości Ezerovo pod Asenovgradem.
Deinotherium, to jeden z rodzajów deinoteriów (łac. Deinotheriidae, tj. straszne zwierzęta), rodziny pierwotnych trąbowców, która w odróżnieniu od wszystkich pozostałych trąbowców zatraciła górne ciosy, natomiast silnie rozwinęła dolne. Tworzyły one masywne zagięte w dół i nieco do tyłu haki, umiejscowione w żuchwie. Ślady zużycia na tych ciosach świadczą o tym że zwierzęta używały ich w jakimś celu, być może do korowania drzew lub do rycia w ziemi w poszukiwaniu bulw lub minerałów pomocnych w trawieniu pokarmu roślinnego.
Przedstawiciele rodzaju Deinotherium zamieszkiwali Europę i Azję. Pierwsze gatunki osiągały wielkość podobną do dzisiejszego słonia indyjskiego, ale późniejsze były o wiele większe. D. gigantissimum i D. bozasi były zapewne najpotężniejszymi trąbowcami w dziejach. Ich wysokość ocenia się na ponad 5,5 metra w kłębie, a wagę na 13 ton. Wraz z osuszeniem klimatu w pliocenie, co wiązało się z zanikiem wilgotnych lasów na terenach Europy i Azji deinoteria na tych terenach wyginęły. Jednak w Afryce przetrwały, a nawet dostosowały się do warunków lesistej sawanny. Deinotherium bozasi zasiedlał wschodnią Afrykę (między innymi wąwóz Oldovai) w plejstocenie, równocześnie z właściwymi słoniami oraz pierwotnymi człowiekowatymi. Ostatecznie Deinotheriidae wymarły ok. 500 tys. lat temu na skutek dalszego osuszenia się klimatu i zaniku formacji leśnych.
Całostka Cp: Czechy
Czechy
(2006 r.)
Znaczek: Mołdawia 162
Mołdawia, Mi 162
(6.04.1995)
Deinotherium gigantissimum — według rysunkowej rekonstrukcji Zdeňka Buriana (1905–1981). Szkielet tego zwierzęcia odkryto w 1966 roku koło wsi Pripiceni w Mołdawii, a znalezisko to opublikował jako pierwszy Grigore Ştefănescu (1836–1911).
Rumunia, Mi 2556
(25.11.1966)
Słoń południowy (Archidiscodon meridionalis). Jeden z największych (ponad 4,5 m wysokości) przedstawicieli tej grupy, jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi. Występowały na terenie Eurazji i Afryki Północnej na obszarze stepów i laso-stepów pod koniec pliocenu i w starszym plejstocenie, prawie 2 miliony lat temu.
Cluj Napoca 7, Rumunia
(15.02.1993)
Kasownik: Isernia Centro, 2.05.2003
Isernia Centro, Włochy
(2.05.2003)
Słoń leśny (Elephas antiquus lub Palaeooxodon namadicus), wymarły gatunek zamieszkujący przez cały niemal plejstocen Europę. Był jednym z największych słoni, jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi, do dwóch razy większym od współczesnych słoni (samiec osiągał 4,1 metra wysokości i ważył około 10 ton). Jego cechą charakterystyczną były bardzo duże i proste ciosy. Gatunek ten wymarł ok. 400 tysięcy lat temu, a jego pozostałości znaleziono również w m.in. Polsce.
Kości słonia leśnego wystąpiły też wraz ze szczątkami Homo aeserniensis, czyli tzw. człowieka z Isernii (736.000±40.000 lat temu wg datowania metodą potas-argon) w La Pineta koło Iserni (prow. Isernia, reg. Molise).
Znaczek: Rumunia 2557
Rumunia, Mi 2557
(25.11.1966)
Kasownik: Cluj Napoca 6, 17.02.1993
Cluj Napoca 6, Rumunia
(17.02.1993)
Znaczek: Francja 4404
Francja, Mi 4404
(19.04.2008)
Znaczek: Man 304
Man, Mi 304
(5.02.1986)
Znaczek: Wielka Brytania 2392
Wielka Brytania, Mi 2392
(21.03.2006)
Jeleń olbrzymi / wielkorogi (Megaloceros giganteus, Megaceros giganteus, Megaceros eurycerus), to wymarły gatunek z rodziny jeleniowatych. Zamieszkiwał on w okresie pleistocenu (najmłodsze szczątki liczą ok. 7.700 lat) rozległe tereny tundrowe Eurazji. Wielkością był zbliżony do łosia i osiągał ok. 2,1 m wysokości w kłębie. Rozpiętość łopatowato rozszerzonych poroży osiągała ponad 3 m, a ich waga wynosiła do 50 kg. Szczątki kopalne tego zwierzęcia znajdowane są najczęściej w torfowiskach Irlandii, gdzie jest on nazywany (ze względu na kształt poroża) „prahistorycznym łosiem irlandzkim”, ale występują także na terenie ziem polskich. Jego najbliższym żyjącym krewnym jest daniel.
Według wielu badaczy jeleń olbrzymi jest przykładem niekorzystnego działania płciowej selekcji wewnątrzgatunkowej. Rozmiary poroża decydowały o sukcesie rozrodczym, ale konieczność corocznej produkcji tak wielu kilogramów tkanki kostnej mogła przyczynić się do jego wymarcia.
Fragment poroża jelenia olbrzymiego (Megaloceros giganteus) znaleziony w La Cotte de St Brelade, stanowisku archeologicznym odkrytym w 1881 r. W latach 60. i 70. XX w. odkryto tu szczątki neandertalczyka oraz liczne pozostałości plejstoceńskich ssaków, m.in. kości mamutów i nosorożców włochatych.
W rejonie tego stanowiska neandertalczycy polowali na mamuty (ok. 250 tys. lat temu), strącając je ze skalnego urwiska.
Jersey, Mi 1525
(12.10.2010)
Nosorożec włochaty (Coelodonta antiquitatis), nieparzystokopytny ssak z rodziny nosorożców żyjący w plejstocenie, zasiedlał tereny od Wysp Brytyjskich do wschodniej Syberii. Najbliższym jego żyjącym krewnym jest nosorożec sumatrzański, zamieszkujący południową Azję.
Był typowym przedstawicielem megafauny epoki lodowcowej. Pojawił się w Europie środkowej i północno-zachodniej ok. 1,7 mln lat temu. Wymarł całkowicie ok. 10 tys. lat temu (zachodnia Syberia). Wymiary jego ciała wynosiły w przybliżeniu: długość ok. 3,5–4,0 m, wysokość ok. 1,6–2,0 m, a średni ciężar ok. 3,5 tony. Posiadał charakterystyczną, zwężającą się ku przodowi, a podnoszącą w tyle głowę, zaopatrzoną w dwa potężne rogi. Ciało nosorożca włochatego pokryte było grubym i długim włosem spełniającym rolę okrywy termicznej.
Szwecja, Mi 1740
(3.10.1992)

Wielka Brytania, Mi 2393
(21.03.2006)

Czechy
(2006 r.)
Czaszka nosorożca włochatego (Coelodonta antiquitatis) znaleziona w La Cotte de St Brelade (lub Lé Creux ès Fées), stanowisku archeologicznym odkrytym w 1881 r. W latach 60. i 70. XX w. odkryto tu szczątki neandertalczyka oraz pozostałości plejstoceńskich ssaków, m.in. kości mamutów i jeleni olbrzymich.
W rejonie tego stanowiska neandertalczycy polowali na mamuty (ok. 250 tys. lat temu), strącając je ze skalnego urwiska.
Jersey, Mi 1522
(12.10.2010)
Szkielet hipopotama karłowatego (dł. 1,5 m, wys. 0,75 m) z Aetokremmos koło Akrotiri (Ακρωτήρι) na południowym wybrzeżu Cypru (dystrykt Limassol), gdzie znaleziono duże nagromadzenie kości zwierzęcych, głównie karłowatych hipopotamów (ok. 200 osobników) i mniej licznych słoni (3 sztuki), z okresu plejstocenu (ok. 10.000 BC). Wraz z nimi odkryto kamienne narzędzia, których obecność świadczy o tym, że zwierzęta te padły ofiarą myśliwych. Znalezisko to stanowi jeden z najstarszych śladów ludzkiej obecności na Cyprze.
Zbiory: Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού (Muzeum Archeologiczne Dystryktu Limassol), Limassol.
Cypr, Mi 1108
(2.10.2007)

Wiele skamieniałych szczątków karłowatych słoni i hipopotamów ze zbliżonego czasu (ok. 12.000 BC) znaleziono też w północnej (tureckiej) części Cypru (dystrykt Kirenia / Κερύvεια, tur. Gırne).
Cypr Północny, Mi 323
(27.12.1991)
Fragment kości hipopotama odkrytej w 1979 r. wraz ze szczątkami tzw. człowieka z Iserni, czyli Homo aeserniensis (ok. 736.000±40.000 lat temu), podczas budowy autostrady Neapol-Vasto (płd. Włochy) w La Pineta (prow. Isernia, reg. Molise).
Isernia, Włochy
(8.05.2003)
Znaczek: ZSRR 5922
Związek Radziecki, Mi 5922
(18.01.1989)
Znaczek: Szwecja 679
Szwecja, Mi 679
(5.06.1970)
Renifery (Rangifer tarandus), ssaki z rodziny jeleniowatych, przystosowane do życia w warunkach arktycznych. Ich ciało osiąga długość do 200 cm, wysokość w kłębie do 140 cm (choć z reguły wynosi ok. 1 m), a ciężar do 300 kg. U obu płci występuje pokaźnych rozmiarów poroże. Zwierzęta te stały się podstawowym źródłem pożywienia mięsnego dla ludzi zamieszkujących strefę tundry i tajgi, którzy rozpoczęli kolonizację Niżu Europejskiego wraz z wycofującym się na północ lądolodem. W Europie renifer występował od zlodowacenia Mindel i był bardzo liczny podczas zlodowacenia Würm. Był ulubioną zwierzyną łowną myśliwych górnego paleolitu. Z tego powodu okres ten bywa nazywany „wiekiem rena”.
Znaczek: Polska 2253
Polska, Mi 2253 = Fi 2106
(21.05.1973)
Znaczek: Polska 1641
Polska, Mi 1641 = Fi 1492
(30.11.1965)
Jeleń europejski (Cervus elaphus), to jedno z najszlachetniejszych i od wieków najbardziej cenionych zwierząt łownych. Przeciętne wymiary ciała jelenia to do 270 cm długości, wysokość w kłębie do 150 cm oraz ciężar do 350 kg. Poza doskonałym mięsem jeleń dostarczał poroża, znakomitego materiału do wytwarzania najróżniejszych przedmiotów codziennego użytku, w tym także największych narzędzi: toporów i motyk.
Znaczek: Węgry 2259
Węgry, Mi 2259
(4.07.1966)
Znaczek: Rumunia 2464
Rumunia, Mi 2464
(10.12.1965)
Znaczek: Węgry 2088
Węgry, Mi 2088
(30.12.1964)
Znaczek: Czechosłowacja 2018
Czechosłowacja, Mi 2018
(17.08.1971)
Znaczek: Polska 2748
Polska, Mi 2748 = Fi 2605
(30.06.1981)
Znaczek: Polska 2251
Polska, Mi 2251 = Fi 2104
(21.05.1973)
Znaczek: Węgry 2258
Węgry, Mi 2258
(4.07.1966)
Sarna (Capreolus capreolus), to także typowe dla ciepłolubnych lasów liściastych zwierzę łowne. Długość ciała sarny osiąga 150 cm, wysokość w kłębie ok. 100 cm, a ciężar dochodzi do 40 kg. Samce mają poroże o długości do 30 cm.
Mięso dzika (Sus scrofa) zawsze było cenione i poszukiwane, a jego „kły” służyły często do wyrobu ozdób (np. liczne kolie złożone z paciorków wykonanych z przewierconych zębów dzika). Stąd różne szczątki dzika, głównie pokonsumpcyjne, można znaleźć na prawie wszystkich stanowiskach paleolitu i neolitu. Typowe rozmiary ciała tego zwierzęcia wynoszą: długość do 250 cm, wysokość w kłębie do 100 cm, ciężar do 350 kg.
Polska, Mi 1640 = Fi 1491
(30.11.1965)

Polska, Mi 2254 = Fi 2107
(21.05.1973)

Polska, Mi 2746 = Fi 2603
(30.06.1981)

Czechosłowacja, Mi 2019
(17.08.1971)
Znaczek: Polska 1643
Polska, Mi 1643 = Fi 1494
(30.11.1965)
Znaczek: Polska 2249
Polska, Mi 2249 = Fi 2102
(21.05.1973)
Znaczek: Polska 2747
Polska, Mi 2747 = Fi 2602
(30.06.1981)
Łoś (Alces alces), to jedno z największych zwierząt łownych typowych dla strefy leśnej Europy. Osiąga on znaczne rozmiary ciała: długość do 300 cm, wysokość w kłębie do 250 cm, ciężar: do 900 kg. Samce szczycą się bardzo charakterystycznym porożem przypominającym dwie wielkie łopaty. Łoś był szczególnie ceniony w Europie północnej, na terenie Skandynawii i dzisiejszych krajów bałtyckich. Właśnie dla tej strefy typowe są liczne ryty naskalne wyobrażające łosia, a także wizerunki tego ssaka w sztuce figuralnej (wykonywane w drewnie, porożu, krzemieniu lub bursztynie), znane również z młodszej epoki kamienia i epoki brązu.
Znaczek: Polska 2588 Znaczek: Polska 3706 Blok: Polska 3712 w bloku 132
Polska, Mi 2588 = Fi 2441 (10.11.1978), Mi 3706 = Fi 3558
i Mi 3712 w bl. 132 = Fi 3564 w bl. 118 (28.04.1998)
Foka szara (Halichoerus grypus) — jedno z ulubionych zwierząt łownych wielu grup ludzkich zamieszkujących południowe i zachodnie wybrzeże Bałtyku, takich jak np. neolityczne kultury Eretebølle-Ellerbek (południowa Skandynawia) i rzucewska, zwana też przymorską (Zatoka Gdańska, Zalew Wiślany, sąsiednie tereny Litwy).
Rozmiary ciała: długość do 300 cm, ciężar do 320 kg.
Znaczek: Polska 3711
Polska, Mi 3711
= Fi 3563
(28.04.1998)
Morświn (Phocoena phocoena), ssak morski zaliczany do rodziny morświnów (Phocaenidae) z rzędu waleni (Cetacea), które dzielą się na wieloryby, delfiny i właśnie morświny. Zamieszkuje przybrzeżne wody północnego Oceanu Atlantyckiego, Oceanu Spokojnego, Morza Śródziemnego, Morza Północnego oraz Bałtyk. Osiąga długość ciała do 180 cm, ciężar ciała do 70 kg. Ciało wydłużone torpedowato, płetwa ogonowa pozioma, trójkątna płetwa grzbietowa. Ubarwienie ciała czarne, brzuch biały. Żyje pojedynczo lub w małych stadach, żywi się rybami. Ciąża trwa ok. 10 miesięcy — samica rodzi 1 młode. Morświn to jedyny przedstawiciel waleni w polskich wodach. Niegdyś licznie tępiony przez rybaków, obecnie objęty ochroną gatunkową.
Morświn wyglądem przypomina małą orkę (dorasta do dwóch metrów długości) i pływa z charakterystycznie wysuniętą ponad wodą płetwą. Od zachowania delfinów różni go tylko to, że nie wyskakuje ponad wodę.
Znaczek: Polska 3710
Polska, Mi 3710
= Fi 3562
(28.04.1998)
Łosoś (Salmo salar), to ryba z rodziny łososiowatych występująca w północnej części Oceanu Atlantyckiego i w rzekach do niego uchodzących, zarówno po stronie europejskiej, jak i amerykańskiej.
Jest rybą dwuśrodowiskową, przebywa i żeruje w morzu, na tarło wpływa jednak do rzek, nieraz do kilkuset kilometrów od ich ujścia, gdzie w szybkim nurcie, na piaszczysto-żwirowym dnie odbywa tarło. Samica składa ikrę (ok. 1000 sztuk na 1 kg masy ciała) do przygotowanego gniazda. Wylęg łososia żyje w rzekach przez pierwsze 2–3 lata, po czym spływa do mórz, gdzie dorasta i intensywnie żeruje, by po następnych 2–3 latach udać się na tarło do rzek. Łosoś dorasta do 75–150 cm długości i 5–30 kg wagi, choć trafiają się osobniki większe. Łosoś ceniony jest za wspaniałe mięso, jednak zbyt intensywne połowy i zanieczyszczenie wód spowodowały zmniejszenie się jego pogłowia (w Polsce łososia można spotkać sporadycznie wstępującego na tarło do rzek Pomorza Zachodniego, Wisły i Odry).