Kamieniarstwo, garncarstwo, metalurgia miedzi, obróbka drewna

Ceremonialna siekiera z jadeitu (3600 BC) z Kincraigy (Co. Donegal).
Zbiory: Narodowe Muzeum Irlandii, Dublin.
Ta siekiera nigdy nie była użyta do cięcia. Jest doskonale wypolerowana, aż do lustrzanego połysku. Przeprowadzona w 2008 roku analiza wykazała, że wykonano ją z surowca pochodzącego z Monte Beigua w Alpach, niedaleko Genui. Doszło do tego jednak zapewne nie tam, tylko w rejonie Basenu Paryskiego (ok. 4500–4000 BC). Prahistoryczne przedmioty mogły więc mieć długie i komplikowane losy.

Niekiedy zamiast stosunkowo niewielkich płyt szlifierskich wykorzystywano całe skały! Oto monolityczny blok piaskowca (dł. 1,9 m, szer. 1,1 m, waga ok. 7 t) stojący w centrum Féchain (dep. Nord, reg. Nord-Pas-de-Calais), wykorzystywany w neolicie do wygładzania narzędzi krzemiennych. Na jego górnej części znajduje się 10 misowatych zagłębień oraz 6 podłużnych bruzd. Zagłębienia służyły do szlifowania ostrzy, a bruzdy do wykańczania krawędzi.
Głaz ten odkryty został w 1968 roku na terenie sąsiedniej miejscowości Aubencheul-au-Bac podczas prac ziemnych na prawym brzegu rzeki Sensée, a następnie przeniesiony w obecne miejsce. Był on częścią większego bloku o długości 4 i szerokości 2 metrów.

W taką kamienną lub krzemienną siekierę uzbrojony jest „jaskiniowiec”, przedstawiony na żartobliwym rysunku Jacovitti'ego, ilustrującym rozwój ludzkości, a więc można go łączyć właśnie z okresem neolitu. Identyczna komiksowa siekiera widnieje na datowniku z Mariehamn.

Kamienne topory bojowe podobne do pokazanego wyżej były na terenach leśnej części Europy Wschodniej użytkowane jeszcze we wczesnym okresie epoki brązu. Przykładem może być ten topór, tzw. łódkowaty, typu Počapi kultury środkowodnieprzańskiej (XIV wiek BC).
Zbiory: Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь (Narodowe Muzeum Historyczne Republiki Białorusi), Mińsk.

Krzemienna głowica ceremonialnej maczugi (ok. 3300–2800 BC), znaleziona we wschodnim grobowcu w Knowth (Co. Meath).
Zbiory: Narodowe Muzeum Irlandii, Dublin.
To jedno z najwspanialszych dzieł sztuki neolitycznej. Artysta z bryły biało-szarego krzemienia z brązowymi plamami (może pochodzącego z Orkadów?) wyrzeźbił głowicę, której każda z sześciu ścian pokryta jest reliefowym ornamentem w postaci sieci o soczewkowatych oczkach i spiral. Na górnej powierzchni głowicy podwójna spirala i otwór na stylisko tworzą razem jakby zarys ludzkiej twarzy.

Podstawowym surowcem do produkowania wielu narzędzi był krzemień. Dobrej jakości krzemień, niezbędny do wytwarzania dużych noży żniwnych lub siekier krzemiennych, trzeba było wydobywać metodą górniczą. Jedną z największych kopalń tego surowca w Europie była kopalnia w Krzemionkach Opatowskich koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Obiekt ten odkrył w 1922 roku geolog Jan Samsonowicz, a badania archeologiczne rozpoczął tutaj Stefan Krukowski.
Pole eksploatacyjne „Krzemionki” ma kształt zbliżony do paraboli o długości ok. 4150 m i szerokości od 20 do 200 m, z zachowanymi ok. 4 tysiącami śladów po szybach. W przypadku złoża w Krzemionkach neolityczni górnicy stosowali cztery różne zasady prowadzenia prac wydobywczych, dostosowane w optymalny sposób do właściwości górotworu i skał, w jakich prowadzone były prace.

• Eksploatacja odkrywkowa (kopalnie jamowe) — bazowała na złożu występującym w warstwie gliny i rumoszu skalnego. Lejkowato rozszerzające się ku górze studniska szybowe osiągały głębokość 3,0–3,5 m i średnicę przy powierzchni 4,5–5,0 m.
• Kopalnie niszowe — zbliżone były do poprzednich studnisk (średnica ok. 4,5 m), ale ich głębokość wynosiła do 4,5 m, a większość surowca krzemiennego wydobywano z dookolnie rozmieszczonych nisz.
• Kopalnie filarowo-komorowe — powstawały w warstwie skały mało spękanej, a zwięzłość górotworu pozwalała tu na prowadzenie prac wielosezonowych. Szyb stawał się w nich jedynie drogą dojścia do złoża. Spoistość stropu pozwalała na prowadzenie prac w odległości od 5 do 9 m od szybu, ale w celu jego wzmocnienia miejscami pozostawiano skalne filary. Powierzchnia wyrobisk osiągała niekiedy kilkadziesiąt metrów kwadratowych.
• Kopalnie komorowe — eksploatowały złoże w warstwie skały litej, która posiadała wystarczającą wytrzymałość, aby nie trzeba było pozostawiać wzmacniających filarów. Poszczególne szyby miały głębokość od 5 do 8 m. Od ich dna odchodzą promieniście poziome chodniki o średnicy 0,5–0,7 m (a więc pracować i poruszać się w nich można było tylko w pozycji siedzącej lub na czworakach), a powierzchnia wybranych komór dochodziła do 400 m2.

Kopalnia krzemionkowska funkcjonowała w okresie neolitu i wczesnym okresie epoki brązu (III–pocz. II tys. BC), a główny okres jej eksploatacji związany był z działalnością ludności kultury pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Wtedy to wykonywano tutaj gładzone siekiery, które rozchodziły się na obszarze Europy Środkowej o promieniu ok. 500 km, bardzo pożądane nie tylko ze względu na swoją funkcjonalność, ale i niezwykle efektowny wygląd wynikający z pasiastego zabarwienia krzemienia.
Długo sądzono, że najgłębsze kopalnie (komorowe) są efektem pracy górników kultury amfor kulistych. Ostatnio pozyskane daty radiowęglowe (np. z kopalni 795) wskazują jednak, że kopalnie takie funkcjonowały wcześniej, tj. ok. 3500–2900 BC, a więc równie dobrze można je łączyć z kulturą pucharów lejkowatych.

Kopalnię w Spiennes koło Mons (prow. Hainaut, reg. Walonia) odkryto podczas budowy linii kolejowej w 1867 roku. Ślady wydobycia krzemienia występują tu na powierzchni ok. 100 ha po obu stronach rzeki Trouille: część na prawym brzegu nazywana jest Camp-à-Cayaux (65 ha), a na lewym − Petit-Spiennes (jest to ciągnący się wzdłuż rzeki pas o szerokości 200 m i powierzchni 14 ha − szyby górnicze występują tu co ok. 5 m, więc ogółem ich ilość szacowana jest na 5000), a trzecia część, odkryta w latach 70. XX w., nosi nazwę Le Versant-de-la-Wampe.
Kopalnia składa się z wielu szybów o głębokości 8−11 m (w Camp-à-Cayaux odkryto nawet szyb 16-metrowy) i odchodzących od nich poziomych chodników dł. 2−5 m, w których panuje stała temperatura ok. 8−10 °C. Wydobywano stąd buły krzemienia o długości dochodzącej do 2 m! Na powierzchni znajdowały się pracownie specjalizujące się w produkcji wiórów, siekier lub przygotowywaniu narzędzi górniczych, np. kilofów z poroża. Znaleziono także część mieszkalną z ziemiankami o średnicy 2−3 m, w których znajdowały się resztki pożywienia (kości), fragmenty ceramiki i narzędzia kamienne, m.in. fragmenty żaren. Głównymi użytkownikami kopalni były społeczności kultury Seine-Oise-Marne i michelsberskiej. Eksploatacja krzemienia trwała 1800 lat, co poświadcza seria 7 dat 14C dla stanowiska Camp-à-Cayaux: od 5510±55 BP (Lv-1566) ≈ 4361±64 BC do 4230±130 BP (BM-289) ≈ 2819±184 BC.
Na kasowniku i obu znaczkach pokazano podziemne chodniki wewnątrz kopalni, a także znalezione w niej narzędzia górnicze: kilof z poroża i ciosak krzemienny (na pierwszym znaczku) oraz dwie już gotowe siekiery krzemienne (u góry drugiego znaczka).

Fragment chodników z Grime's Graves — dużego kompleksu neolitycznych kopalń krzemienia, położonego 8 km na północ od Brandon (hr. Suffolk, wschodnia Anglia), użytkowanego głównie w latach ok. 3000–1900 BC, ale i później, w epoce brązu. Rozciąga się on na obszarze ok. 37 ha i składa się z co najmniej 433 szybów wykutych w skale kredowej. Największe z nich mają ponad 14 m głębokości i 12 m średnicy na powierzchni. Dotarcie do warstw krzemienionośnych, w których drążono poziome chodniki, wymagało usunięcia 2 tys. ton kredy, co wymagało pracy 20 ludzi przez około 5 miesięcy. Byłoby to niemożliwe bez wznoszenia drewnianych platform i drabin. Hałdy otaczające szyby do dziś są widoczne w krajobrazie.
W trakcie prac neolityczny górnicy stosowali zapewne drewniane łopaty i duże ilości kilofów z poroży jeleni. Do 2008 roku zbadano 28 szybów. Przeciętnie w każdym z nich odkryto 142,5 poroża. Były to przeważnie lewe gałęzie, wygodniejsze do pracy dla osób praworęcznych. Średnio tylko 14,8 z nich było przystosowanych dla leworęcznych.
Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził tu w latach 1868–1870 William Greenwell.

Na Rugii (Lkr. Rügen, Meklemburgia-Pomorze Przednie) krzemienie znajdują się niemal wszędzie. Szczególnie wiele jest ich na wybrzeżu półwyspu Jasmund. Aktywny kredowy klif na wschodnim brzegu, między Sassnitz (do 1993 roku Saßnitz) na południu a Lohme na północy, ma 8 km długości i maksymalnie 118 m wysokości. Wąski pas lądu u jego stóp pokryty jest niezliczonymi otoczakami krzemiennymi wielkości pięści, wypłukanymi przez wodę.
W południowej części Jasmund, na niskim wybrzeżu koło Neu-Mukran, na terenie rezerwatu przyrody „Schmale Heide”, znajdują się Feuersteinfelder — jedyne w Europie „pola krzemienne”. To obszar typowych wrzosowisk rozciągających się wzdłuż wybrzeża Bałtyku, wśród których, na przestrzeni blisko 40 hektarów, występują szaro-białe buły krzemienia, tworzące miejscami wały o wysokości do jednego metra.

Krzemień występujący na złożu pierwotnym w rugijskich kredowych klifach był dobrym surowcem do wytwarzania dużych siekier, ponieważ jego konkrecje osiągają znaczne rozmiary. Złoża te były eksploatowane już w okresie mezolitu — głównie przez ludność kultury Ertebølle-Elleberk. W neolicie, przede wszystkim w dobie istnienia kultury pucharów lejkowatych, wytwory wykonane w rugijskim zagłębiu krzemieniarskim rozchodziły się szeroko także na wschód od Odry, przede wszystkim na terenie Pomorza Zachodniego i Środkowego oraz w zachodniej Wielkopolsce. Były to najczęściej siekiery o cienkim obuchu, produkowane z krzemienia o zabarwieniu mlecznobiałym lub szarobiałym, pokrywającego się z czasem charakterystyczną brązową lub rdzawą patyną.

Z lewej, na kolejnych walorach, pokazano:

• klif Wissower Klinken, położony bezpośrednio na północ od Sassnitz na półwyspie Jasmund.
• klif na Kieler Ufer na półwyspie Jasmund i leżące u jego stóp bryły krzemienia.
• Königsstuhl (Królewski Tron) — najsłynniejsza ze skał kredowych (118 m n.p.m.) tworzących klif Stubbenkammer, znajdujący się w Parku Narodowym Jasmund; na szczyt Königsstuhl prowadzą obecnie wąskie granitowe schody, a obok znajduje się kurhan, pochodzący prawdopodobnie z epoki brązu.
• Arkona, skalisty przylądek na skraju północnego wybrzeża Rugii, którego krawędzie tworzą klify wysokości do 45 m; we wczesnym średniowieczu znajdował się tu centralny gród plemienia Ranów, będący w XII w. najważniejszym miejscem kultu religijnego Słowian nadbałtyckich, ze słynną świątynia Świętowita, dopóki Arkona nie została zdobyta i zniszczona w 1168 r. przez króla Danii, Waldemara I.

Sztylet (dł. 11 cm) krzemienny (IV tys. BC) z Schellenberg-Gantenstein. Jest on wykonany z surowca pochodzącego z Monti Lessini nad jeziorem Garda, dlatego jest ważnym świadectwem dalekosiężnych kontaktów wymiennych, łączących mieszkańców alpejskiej części doliny Renu z obszarami położonymi na południe od Alp.

Innym znakomitym surowcem do produkcji narzędzi, pod wieloma względami lepszym od krzemienia, jest obsydian. Jest to skała magmowa, złożona niemal wyłącznie ze szkliwa wulkanicznego o zmiennym składzie chemicznym, o barwie czarnej, szarej lub brunatnej, czasem zielonej, z licznymi inkluzjami. Jest to naturalne szkło, powstające w wyniku natychmiastowego stygnięcia magmy, prawdopodobnie pod wodą. Właściwości obsydianu — duża twardość, znaczna łupliwość i ostrość powstających krawędzi powodowały, że był to surowiec bardzo ceniony już w paleolicie. Na terenie ziem polskich obsydian pojawił się wraz z pierwszymi ludami rolniczymi (kultura ceramiki wstęgowej rytej), przybyłymi z terenu dzisiejszej Słowacji.

W okolicach Pau (prow. Oristano, Sardynia) obsydian był powszechnie wydobywany i użytkowany przez cały okres neolitu (VI–II tys. BC), głównie przez ludność zamieszkującą na równinie na zachód od Monte Arci (w przybliżeniu jest to obszar o kształcie trójkąta, którego narożnikami są niewielkie miejscowości: Mogoro, Terralba i Cabras. Niektóre osady neolityczne na tym terenie osiągnęły znaczne rozmiary. Np. we wsi Puisteris koło Mogoro w wyniku badań archeologicznych zarejestrowano około 300 chat różnej wielkości i znaleziono znaczną ilość materiałów ceramicznych, kamiennych idoli, obsydianu i krzemieni. Chaty miały koliste kształty, a ich drewniane ściany oparte były na kamiennych ławach o wysokości 50 cm.
Najważniejsze złoża obsydianu występują po wschodniej stronie Monte Arci, w Perdas Urias koło Pau oraz Sonnixeddu koło Masullas, a po stronie zachodniej w Roja Cannas i Tzipaneas w pobliżu Marrubiu. Początkowo obsydian był zbierany z powierzchni, wzdłuż brzegów rzek i potoków, gdzie dostawał się wskutek spłukiwania z góry. Obróbka obsydianu odbywała się nie na miejscu, ale na terenie osad. W późniejszym okresie konkrecje obsydianu były obrabiane wstępnie na miejscu, a dalsze etapy obróbki odbywały się już na terenie osad. Jednak dopiero w końcowej fazie neolitu doszło do systematycznego wydobywania i obróbki obsydianu w pobliżu miejsc wydobycia oraz specjalizacji w dystrybucji tego surowca.
Obsydian ze względu na rzadkość występowania (tylko 4 wychodnie w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego) przyciągał w kierunku Sardynii wiele ludów. Obsydian z Monte Arci spotykany jest na rozległych obszarach od północnych Włoch, przez Korsykę, do południowej Francji i Katalonii.

Najszerzej rozprzestrzenioną zdobyczą cywilizacji neolitycznej była umiejętność wytwarzania różnych przedmiotów (głównie jednak naczyń) z wypalonej gliny — a więc z ceramiki. Wartość użytkowa ceramiki została doceniona również przez te grupy ludzkie, które nie przyjęły innych elementów gospodarki neolitycznej, przede wszystkim takich, które wymuszały zbyt daleko idące zmiany w sposobach zdobywania pożywienia, a co za tym idzie i strukturze społecznej, jak np. chów zwierząt i uprawa ziemi (zresztą trzeba pamiętać, że neolityczny model rolnictwa nie sprawdzał się na wszystkich obszarach, choćby ze względu na panujący tam klimat, lokalne warunki glebowe, jak i inne przyczyny naturalne).
Garncarstwo — to najbardziej charakterystyczna dziedzina wytwórczości dla wszystkich społeczeństw młodszej epoki kamienia. Od neolitu fragmenty rozbitych naczyń stają się najbardziej licznym, masowym materiałem występującym na wszystkich stanowiskach archeologicznych (stąd też potocznie często utożsamia się znaleziska z neolitu z występowaniem szczątków naczyń glinianych).
Te pierwsze naczynia nie były jednak toczone na kole garncarskim, tak jak to widać na załączonych znaczkach, ale były w całości ręcznie wyklejane z wąskich pasków lub wałeczków gliny (a raczej trzeba by powiedzieć: masy ceramicznej) i ręcznie wygładzane, a także zdobione.

Ceramika to nie tylko naczynia. Z tego surowca wykonywano także np. plastykę figuralną oraz niektóre drobne przedmioty wykorzystywane w gospodarstwie domowym. Jednym z nich jest znaleziona w 2008 r. w jaskini Ravlića, w warstwie datowanej na klasyczną fazę kultury Hvar-Lisičić (3500–2500 BC), pintadera — jedyne tego typu znalezisko z późnego neolitu ze wschodniego wybrzeża Morza Adriatyckiego. Pintadera ma kształt przekłutego wzdłuż osi walca (wys. 51 mm, śred. 29 mm), którego cała powierzchnia boczna pokryta jest wypukłym ornamentem spiralnym. Jej funkcja nie jest jasna, być może pintadera służyła jako wałek malarski do zdobienia tkanin farbą.
Jaskinia Ravlića w Peć Mlini, u źródeł rzeki Tihaljina koło Drinovci (gm. Grude, kanton Zachodnia Hercegowina, Federacja Bośni i Hercegowiny), to jedno z najważniejszych stanowisk pradziejowych w Bośni i Hercegowinie. Prace wykopaliskowe prowadzone tu były w latach 1977–1979 i ponownie 2008–2009. Jaskinia była zamieszkała bez przerwy od neolitu do środkowej epoki brązu (ok. 5700–1500 BC). Podczas badań pozyskano liczne materiały źródłowe: ceramikę, narzędzia krzemienne i kamienne (np. żarna, palety do rozcierania farb), kości zwierzęce, a także paleniska z grubą warstwą spalenizny.

Trzy gliniane tabliczki (od lewej: 5,2×3,5×1,6 cm, 6,1×6×2,1 cm, 6,2×3×0,9 cm) ze znakami protopisma ze stanowiska Gura Luncii w Tărtării (okr. Alba, Siedmiogród). To tell, w którym znaleziono warstwy kultur Starčevo-Criş, Vinča (faza B), Turdaş-Petreşti i należącej do kręgu badeńskiego kultury Coţofeni. Jedna z jam łączonych z kulturą Vinča, odkryta w 1961 r. przez Nicolae Vlassa z muzeum w Cluj, zawierała 26 figurek ceramicznych i alabastrowych idoli, bransolety z muszli Spondylus, wisiorki (?) w kształcie kotwicy, kości dorosłego człowieka oraz trzy tabliczki gliniane (dwie prostokątne i jedną okrągłą) ze znakami (tylko na jednej stronie) przypominającymi sumeryjskie pismo klinowe, które raczej nie były protopismem, lecz pewnymi symbolami, niezwiązanymi z żadnym konkretnym językiem.
Zbiory: Muzeul Național de Istorie a Transilvaniei, Cluj (nr inw. P. 17001−17003).

Znalezisko to jest przedmiotem wielu kontrowersji (związanych m.in. z warunkami odkrycia), ponieważ wiek warstwy kultury Vinča odpowiada końcowi VI tys. BC, w więc wyprzedza znacznie tabliczki sumeryjskie, datowane dopiero na koniec IV tys. BC. Natomiast data radiowęglowa dla kości ludzkich z tej jamy wyniosła: 6310±65 BP (Roma-1631) ≈ 5262±88 BC, a dla kości zwierzęcych z najgłębszych warstw tellu (G-16 i G-17) uzyskano zbliżony wynik: 6210±65 BP (Roma-1655) ≈ 5162±90 BC. Jeśli porówna się chronostratygrafię stanowisk Transylwanii i Banatu z datą 14C z jamy z Tărtării, to można ją umieścić w fazie B1/B2 kultury Vinča, w szczególności między datami ze stanowiska Parta: 6330±140 BP (Lv-2139) ≈ 5259±165 BC, dla fazy Vinča B i 6240±70 BP (Lv-2148) ≈ 5184±95 BC dla fazy Vinča B1/B2. Najprawdopodobniej jednak tabliczki te można łączyć dopiero z fazą C kultury Vinča i datować na ok. 4800 BC.

Innym minerałem, z którego pozyskiwano miedź był kupryt — na znaczku kupryt z Rudabánya (pow. Kazincbarcika, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén).
Kupryt (tlenek miedzi Cu2O) to najbogatsza ruda miedzi (ponad 88% Cu). Przez stulecia był jednym z głównych źródeł tego metalu. Ze względu na wyróżniającą barwę bywa nazywany czerwoną rudą miedzi. Dobrze wykształcone kryształy kuprytu odznaczają się głęboką czerwoną barwą i diamentowym połyskiem. Kupryt można znaleźć w wielu miejscach na świecie, a w złożu zwykle współwystępuje z brunatnoróżową miedzią rodzimą.

Kolejnym źródłem miedzi mógł być malachit (tu na znaczku NRD malachit z limonitem z miejscowości Ullersreuth, Vogtland).

Malachit (łac. molochites, tj. kamień koloru ślazu, brunatnoczerwony), kruchy minerał (zasadowy węglan miedzi) o barwie szmaragdowej ze szklistym połyskiem, stosowany do zdobienia i dekoracji już od czasów najdawniejszych. Zapewne był pierwszą rudą miedzi (do 57,4% czystej miedzi), z której udało się człowiekowi wytopić metal. Złoża malachitu, tak jak i innych rud tlenkowych, występują stosunkowo płytko, a poza tym odznaczają się jaskrawą barwą, więc są łatwe do znalezienia.
Najstarsze znaleziska wyrobów miedzianych — paciorki z wysokoprocentowych rud miedzi obrabianych metodą kucia na zimno — znane są ze stanowisk neolitu preceramicznego w górach Zagros i z Anatolii, datowanych na 2. poł. VIII tys. BC. Następnie przekuwano je na gorąco, podgrzewając do temperatury 700–800 °C. Jednak duże przedmioty, jak topory, można było produkować tylko metodą odlewania (miedź topi się w temperaturze 1083 °C).

Po wyczerpaniu się łatwiej dostępnych źródeł miedzi rozpoczęto poszukiwanie jej pod ziemią. Już w neolicie potrafiono w tym celu drążyć podziemne chodniki, jak czyni to pokazany na tym datowniku górnik wyposażony w młot i dłuto w kopalni w Riosa (Asturia, Hiszpania). Złoża miedzi w rejonie Valle de Riosa były użytkowane od późnego neolitu do epoki brązu (ok. 2500–1500 BC).

Wytop miedzi odbywał się w bardzo prostych warunkach, na otwartym palenisku. Aby wzmóc ogień i podwyższyć jego temperaturę do paleniska wdmuchiwano dodatkowo powietrze. Archeologicznymi śladami po tego typu działalności są gliniane dysze, niekiedy nawet nadpalone lub stopione na skutek kontaktu z wysoką temperaturą, i tygielki z gliny, podobnie nadpalone lub nawet jeszcze ze śladami miedzi.

Człowiek (Homo sapiens sapiens, w głębi gromada neandertalczyków) odziany w ubranie ze skór, trzymający w ręku siekierkę miedzianą (lub brązową) przymocowaną do drewnianego styliska — tak ubrany i uzbrojony był tzw. Ötzi (por. niżej).
Tego typu płaskie w przekroju poprzecznym siekiery miedziane o lekko rozszerzonym ostrzu, zwane w Europie Środkowej siekierami typu Bygholm (od nazwy duńskiej miejscowości położonej koło Horsens, w której w 1924 roku znaleziono podczas kopania żwiru skarb złożony z czterech takich narzędzi, a ponadto głownię sztyletu i trzy naramienniki ze spiralnie zwiniętego drutu miedzianego, ukryte w naczyniu ceramicznym), występowały w neolicie także na ziemiach polskich, głównie wśród ludności kultury pucharów lejkowatych.

Rekonstrukcja wyglądu Ötziego (3350–3100 BC), mumii lodowej człowieka znalezionej w lodowcu Similaun na przełęczy Hauslabjoch (ok. 3200 m n.p.m.) koło Tisenjoch w Alpach Tyrolskich (prow. Bolzano, reg. Trentino-Alto Adige/Trentino-Südtirol), ubranego w pelerynę i czapkę, miedziana siekiera ze styliskiem z jego wyposażenia, oraz miejsce znalezienia zwłok.
Zbiory: Museo Archeologico Dell' Alto Adige, Bolzano. Tego przypadkowego odkrycia dokonało 19 września 1991 roku małżeństwo Erika i Helmut Simon. Zauważyli oni ciało mężczyzny, wystające górną częścią tułowia z lodu i leżące brzuchem na kamieniu. Podczas akcji ratowniczej (początkowo nikt nie zdawał sobie sprawy z liczonego w tysiącach lat wieku znaleziska!), przeprowadzonej dopiero cztery dni później, obok zwłok znaleziono:

1. łuk dł. 180 cm,
2. skórzany kołczan z 14 strzałami (tylko 2 miały groty i lotki),
3. skórzaną torbę wypełnioną nieokreśloną ciemną masą, w której znajdowały się też krzemienny nóż i wiertnik oraz kościane szydło,
4. miedzianą siekierę osadzoną na cisowym drzewcu dł. 60 cm,
5. krzemienny sztylet dł. 13 cm,
6. drewniany naciskacz-retuszer,
7. pozostałości ubioru i butów ze skóry,
8. drewniane nosidła-plecak,
9. dwa krążki z huby brzozowej do tamowania krwi (?) nawleczone na rzemień.

Ciało Ötziego pokryte jest tatuażami, a zmarł on zapewne na skutek postrzału z łuku, gdyż w jego klatce piersiowej znaleziono krzemienny grot strzały. Ponieważ odkrycia dokonano w pobliżu granicy włosko-austriackiej długo spierano się o dokładną jego lokalizację. Ostatecznie ustalono, że znalezisko miało miejsce po włoskiej stronie granicy, stąd też po sześcioletnim pobycie w Innsbrucku Ötzi powrócił do Włoch, gdzie jest przechowywany w specjalnie wybudowanym muzeum paleontologicznym w Bolzano, w stałej temperaturze -6 °C i wilgotności zbliżonej do 100%. 10. rocznicę odkrycia Ötziego poczta włoska uczciła emisją znaczka z datownikiem FDC, a dodatkowo w Bolzano kasowano listy dwoma innymi okolicznościowymi datownikami, ręcznym i wirnikiem. Do rocznicowych obchodów włączyła się nawet poczta Kambodży, wydając blok (powyżej), na którym Ötzi ukazany jest w swojej koszuli ze skóry jelenia i kozy, ze sztyletem przy pasie, z siekierą i łukiem w rękach.
O 20. rocznicy odkrycia pamiętała jednak już tylko poczta w Norymberdze, rodzinnym mieście Helmuta Simona, stosując kasownik z wizerunkiem siedzącego Ötziego ze strzałą w ręce (na podstawie rekonstrukcji znajdującej się w Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu).

Fragmenty dwukołowego drewnianego wozu — koło i oś — znalezione przez Janeza Dirjeca, z zespołu Inštituta za arheologijo Znanstvenoraziskovalnega centra Slovenske akademije znanosti in umetnosti w marcu 2002 roku, w czasie badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie osady palafitowej Stare gmajne koło Verd (gm. Vrhnika), znajdującej się w płd.-zach. części Lublańskiego bagna (Ljubljansko barje). Bagno to w pierwszej połowie holocenu było jeszcze jeziorem, nad którego brzegami w okresie neolitu wznoszono osady palafitowe.
Odkryte koło o średnicy 72 cm (zachowane w około 2/3) wykonane jest z drewna jesionu i składa się z trzech płyt grubości 5 cm, połączonych listwami z dębiny. W jego centrum znajduje się kwadratowy otwór na osadzenie obrotowej osi. Kompletnie zachowana oś, wykonana z drewna dębu, posiada długość 1,24 m. Koła były pierwotnie nieruchomo osadzone na osi za pomocą klinów, wbijanych w czworokątne w przekroju (6×5,5 cm) końce osi.
Odkryte koło o średnicy 71,2 cm (zachowane w około ⅔) wykonane jest z drewna jesionu i składa się z trzech płyt grubości 5 cm, połączonych listwami z dębiny. W jego centrum znajduje się kwadratowy otwór (5,8×6,8 cm) na osadzenie osi. Kompletnie zachowana oś, wykonana z dębiny, posiada długość 125,7 cm. Koła były pierwotnie osadzone na osi nieruchomo za pomocą klinów, wbijanych w czworokątne w przekroju (6×5,5 cm) końce osi, co oznacza, że oś pochodzi z wozu dwukołowego. Datowanie radiowęglowe koła: 4480±25 BP (VERA-2560), tj. 3210±94 BC, i osi: 4530±35 BP (VERA-2561), tj. 3236±95 BC, wskazuje, że koło liczy sobie około 5200 lat, a więc prawdopodobnie jest to najstarsze znalezisko szczątków wozu na świecie (Velušček 2002; Velušček i in. 2009).

Narta i kijek narciarski (ok. 3623–3110 BC, najprawdopodobniej ok. 3200 BC) znalezione w 1924 roku na głębokości 1,5 m podczas kopania kanału w bagnie między Fäbotjälen i Nybrännet, 2 km na wschód od Kalvträsk (gm. Skellefteå, reg. Västerbotten). Odkryto tam dwie narty wykonane z sośniny (jedną całą, drugą w kawałkach) oraz kijek narciarski z zakończeniem zbliżonym kształtem do wiosła. Lepiej zachowana narta ma długość 204 cm i szerokość 15 cm.
Zbiory: Svenska Skidmuseet (Szwedzkie Muzeum Narciarstwa), Umeå.

Powszechnie praktykowaną dziedziną wytwórczości w neolicie był także wyrób ozdób — z wszystkich dostępnych surowców: muszli, kości, rogu i poroża, ceramiki, bursztynu i miedzi.
Na tym znaczku — naszyjnik złożony z paciorków z karneolu i muszli (ok. 6500–6100 BC), znaleziony w grobie kobiety z neolitycznej osady w Hoirokoitia (Χοιροκοιτία, także Choirokoitia lub Khirokitia) na południu Cypru (dystrykt Larnaka / Λάρνακα).

Hoirokoitia to osada z okresu neolitu preceramicznego, zamieszkała od VII do IV tys. BC, jedno z najważniejszych stanowisk prahistorycznych we wschodniej części Morza Śródziemnego, w 1998 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Odkrył je Porphyrios Dikaios, który przeprowadził tu badania wykopaliskowe trwające 6 sezonów w latach 1934–1946. Badania archeologiczne przerwała interwencja wojsk tureckich w 1974 r., a ponownie podjęła je w 1977 r. ekspedycja francuska.

Różne ozdoby (fot. Jurie Foca i Valery Hembaruc) znalezione podczas archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1991 roku na cmentarzysku w Giurgiuleşti (rej. Cahul), datowanym na ok. 4500–4300 BC:

• naszyjnik (z grobu nr 2) złożony z 35 muszli (Ø 1,7–3 cm) dwóch gatunków małży (Cardium edule, Mactra carolina) z Morza Czarnego i 26 paciorków kościanych (Ø 0,8–1,2 cm) — w skład wyposażenia tego grobu dziecka wchodziły ponadto przedmioty z marmuru i miedzi,
• dwa naszyjniki (grób 4) złożone z 422 i 413 paciorków (Ø 2,5–4 cm) wykonanych z muszli,
• wisiorek (grób 1) z kła dzika (wym. 16,6×2,7 cm) zdobiony dookolnymi otworkami.

Zbiory: Muzeul Naţional de Istorie a Moldovei, Kiszyniów (nr inw. odpowiednio: FB-27571-9, FB-27571-62, FB-27571-63 i FB-27571-4).

Cmentarzysko w Giurgiuleşti jest jednym z ok. 40 tego typu stanowisk znajdujących się nad dolnym Dunajem, będących pozostałościami osadnictwa pochodzącej ze stepów nadczarnomorskich koczowniczej ludności określanej mianem kultury Suvorovo-Novodanilovka.