E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Plastyka i ryty naskalne

Starsza epoka kamienia (paleolit) to najdłuższa epoka w dziejach ludzkości, to początek człowieka jako gatunku biologicznego, a także jako twórcy kultury i ... sztuki. Nie można jednak udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, komu można przypisać pojawienie się tego zjawiska. Już neandertalczyk użytkował czerwony barwnik (ochrę) i znał pierwociny zdobnictwa. Prawdziwy jednak rozwój działalności, którą można uznać za początki sztuki, można wiązać z najwcześniejszymi przedstawicielami Homo sapiens sapiens (ok. 40–35 tys. lat temu).

Od samego początku tego okresu użytkowano rozmaite barwniki mineralne, takie jak hematyty, glinki żelaziste, czerwone piaskowce, czarne związki manganowe, które w stanie surowym lub prażonym dawały całą gamę barw od żółtych ugrów, przez czerwienie, aż do głębokich fioletów i czerni. Obok barwienia ciał, skór, broni, czasem grot mieszkalnych, pojawiają się pierwsze próby rycia i modelunku na niewielkich fragmentach skał, co w końcu doprowadza do wykształcenia się dość jednorodnego, specyficznego stylu paleolitycznych „Wenus”, czyli figurek kobiet o obfitych kształtach, występujących w całej Europie, od Atlantyku nawet po Bajkał. Kolejny etap rozwoju sztuki paleolitycznej wiąże się z zanikiem tej drobnej plastyki figuralnej na rzecz prawdziwie monumentalnego malarstwa jaskiniowego.


Na górnym marginesie arkusika: zygzakowate nacięcia (ornament?, ślady odcinania mięsa i ścięgien?) na kości z jaskini Bačo Kiro (Бачо Киро) koło miejscowości Drânovo (ob. Gabrovo, Bułgaria). Kość tę znaleziono w warstwie 12, datowanej na ok. 46 tys. lat temu, gdzie wystąpiła wraz z przemysłem mustierskim, dlatego najprawdopodobniej znalezisko to można wiązać z neandertalczykiem. Byłby to jeden z nielicznych przykładów praktykowania przez neandertalczyków ornamentowania przedmiotów użytkowych!
W jaskini tej, podczas badań prowadzonych przez misję polsko-bułgarską w latach 70. XX wieku, odkryto też najstarsze w Europie ślady kultury oryniackiej, datowane na ok. 43–38 tys. lat temu. Jej nosicielem był już człowiek anatomicznie współczesny.
Gambia, Mi 6757–6759
(4.04.2013)
Znaczek: Gibraltar 1750
Gibraltar, Mi 1750
(20.09.2016)
Ryty naskalne z Gorham's Cave w Gibraltarze, odkryte w lipcu 2012 roku przez międzynarodowy zespół naukowców prowadzących tam prace wykopaliskowe, w odległości 100 metrów od jej wejścia. Zajmują one powierzchnię ok. 1 m2. To w sumie sześć długich linii rozmieszczonych w dwóch grupach po trzy, które są przecięte przez dwie krótsze. Ich chronologię określono na co najmniej 39 tys. lat, ponieważ wystąpiły one poniżej nienaruszonej warstwy osadów z tego wieku, w której odkryto 294 neandertalskie narzędzia kamienne. Sprawdzono, czy ryty te mogły powstać przypadkowo, np. przy wykorzystywaniu skały do cięcia mięsa lub skóry i wykazano przy tym, że do ich wykonania użyto spiczastego narzędzia, przeciągając nim ok. 300 razy, co wymagało co najmniej godziny pracy.
Sądzi się, że odkrycie to jest bardzo istotne w ocenie rozwoju intelektualnego neandertalczyków, którzy nie byli wcześniej uważani za zdolnych do tworzenia skomplikowanych symboli lub sztuki abstrakcyjnej. Takie umiejętności były wcześniej przypisywane tylko ludziom współczesnym. Część archeologów jednak kwestionuje łączenie rytu z neandertalczykami, podkreślając pośrednie tylko jego datowanie, przypadające w dodatku na czas, kiedy w Europie pojawił się już człowiek współczesny.
Arkusik: Gwinea 5589-5594
Gwinea, Mi 5589–5594
(25.05.2008)
Na lewym marginesie arkusika: wykonana z kości słoniowej figurka mężczyzny z głową lwa (wys. 31,1 cm) z jaskini Hohlenstein-Stadel koło Asselfingen, będąca wytworem ludności kultury oryniackiej (ok. 35 tys. lat BC). Jest to jedno z najstarszych dzieł sztuk plastycznych w historii ludzkości!
Zbiory: Ulmer Museum, Ulm.

Jaskinia Hohlenstein-Stadel jest jedną z trzech znajdujących się w wapiennym klifie Hohlenstein, na prawy brzegu doliny rzeki Lone, w Alpach Szwabskich. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadził w 1861 roku Oskar Fraas, który poszukiwał kości niedźwiedzi. W 25 sierpnia 1939 roku, na krótko przed końcem badań prowadzonych w jaskini Stadel przez Roberta Wetzela, anatoma z Tybingi, Otto Völzing znalazł fragmenty figurki człowieka-lwa. II wojna światowa przerwała prace archeologiczne, a wszystkie materiały trafiły do muzeum w Ulm. Dopiero w grudniu 1969 roku Joachim Hahn dokonał rekonstrukcji figurki z ponad 200 kawałków. W 1974 i 1975 inne części figurki znaleźli zwiedzający jaskinię turyści. W latach 1987–1988 w pracowni konserwatorskiej Muzeum Krajowego Wirtembergii, pod kierunkiem Elisabeth Schmid przeprowadzono trwającą 6 miesięcy nową rekonstrukcję. W 2009 roku wirtemberski Landesamt für Denkmalpflege wznowił badania wykopaliskowe w jaskini Stadel. W latach 2010–2012 znaleziono kolejne fragmenty człowieka-lwa. Löwenmensch z Hohlenstein-Stadel jest najstarszym dziełem sztuki przedstawiającym mityczną, ludzko-zwierzęcą hybrydę. Może to też być wyobrażenie szamana w stroju rytualnym.
Kasownik: Heidenheim an der Brenz, 12.10.2008
Heidenheim an der Brenz, Niemcy
(12.10.2008)
Kasownik: Niederstotzingen, 1.05.2013
Niederstotzingen, Niemcy
(1.05.2013)
Znaczek: Niemcy, Südwest Mail
Niemcy, Südwest Mail
(2017 r.), znaczek samoprzylepny
Südwest Mail GmbH to lokalne przedsiębiorstwo pocztowe z siedzibą w Langenau (Badenia-Wirtembergia), działające głównie w okolicach Ulm.
Figurka mamuta z kości słoniowej (ok. 31.900 lat temu), jedno z 11 przedstawień zwierząt (inne to m.in. koń, bizon i wielkie koty) znalezionych w jaskini Vogelherdhöhle w dolinie Lone, w Jurze Szwabskiej, koło Niederstotzingen (Lkr. Heidenheim, Badenia-Wirtembergia).
Jaskinię odkrył przypadkowo w maju 1931 r. podążający tropem borsuka Hermann Mohn, który natknął się w niej na narzędzia krzemienne. O swym odkryciu powiadomił Gustava Rieka z uniwersytetu w Tybindze (Tübingen), który 5 lipca 1932 roku rozpoczął tu badania wykopaliskowe. W dolnej warstwie odkryto 6 figurek, z których najpiękniejsze są przedstawiające mamuta (dł. 5 cm) bez ciosów, z ciałem na grzbiecie i brzuchu pokrytym znakami X, i konia (dł. 4,8 cm) o długiej, łukowato wygiętej szyi. Pozostałe to: mamut, renifer, niedźwiedź i lew jaskiniowy. W górnej warstwie znaleziono figurki mamuta, bizona, lwa jaskiniowego (?) oraz człowieka (?). W jaskini odkryto jeszcze główkę lwa jaskiniowego, jednak nie można jej przyporządkować do żadnej z tych dwóch warstw.
W jaskini odkryto też narzędzia z kości i krzemienia oraz szczątki nowoczesnego anatomicznie człowieka (m.in. czaszkę, która np. według Davida W. Frayera, paleoantropologa z University of Kansas, posiada cechy neandertalskie, takie jak przerwa zatrzonowa oraz kształt wylotu kanału nerwowego). W 2006 roku prace wykopaliskowe wznowiono pod kierunkiem Nicholasa Conarda, ponownie przeszukując teren z badań z 1932 roku, okrywając 5 dalszych figurek z kości słoniowej, w tym pokazaną na datowniku podobiznę mamuta (dł. 3,7 cm, waga 7,5 g). Prace te zakończono w 2009 roku.
Zbiory: Schloßmuseum Hohentübingen, Tybinga oraz Ulmer Museum, Ulm.

Znaczek: Niemcy, Südwest Mail
Niemcy, Südwest Mail
(26.07.2017)
Znaczek: Niemcy, Südwest Mail
Niemcy, Südwest Mail
(26.07.2017)
Znaczek: Niemcy, Südwest Mail
Niemcy, Südwest Mail
(26.07.2017)
„Wenus” z Hohle Fels (Wenus z Schelklingen) — figurka (wys. 59,7 mm, szer. 34,6 mm, grub. 31,3 mm) nagiej kobiety, znaleziona we wrześniu 2008 w jaskini Hohle Fels koło Schelklingen (Alb-Donau-Kreis, Badenia-Wirtembergia), w warstwach Va i Vb łączonych z kultura oryniacką, datowanych radiowęglowo na ok. 40–35 tys. lat temu. Tym samym jest to najstarszy, obok Wenus z Galgenberg, przykład sztuki prahistorycznej ukazującej ludzkie ciało.
Figurka z Hohle Fels jest zrobiona jest z kości słoniowej. Przedstawia kobietę z przesadnie wyolbrzymionym sromem i piersiami oraz obfitym brzuchem i udami. Znaleziono ją w sześciu kawałkach, brakuje lewego ramienia i obojczyka. W miejscu głowy figurka ma mały guzik z otworem, który prawdopodobnie umożliwiał noszenie jej jako wisiorka.
Zbiory: Urgeschichtlichen Museum, Blaubeuren (oddział Archäologischen Landesmuseums Baden-Württemberg).
Znaczek: Niemcy, Südwest Mail
Niemcy, Südwest Mail
(26.07.2017)
Ptak z Hohle Fels — figurka ptaka wodnego z kości słoniowej, znaleziona w dwóch częściach w latach 2001–2002 w czasie badań w jaskini Hohle Fels koło Schelklingen (Alb-Donau-Kreis, Badenia-Wirtembergia).
Zbiory: Urgeschichtlichen Museum, Blaubeuren (oddział Archäologischen Landesmuseums Baden-Württemberg).

W jaskiniach Jury Szwabskiej znaleziono do tej pory około 25 górnopaleolitycznych przedmiotów zrobionych z kości słoniowej, między innymi figurkę z głową lwa (w Hohlenstein-Stadel) i flety (w Geißenklösterle) datowane na 36 tys. lat temu. W roku 2009 znaleziono także flet w Hohle Fels (w odległości 70 cm od miejsca, gdzie poprzednio znaleziono figurkę Wenus). Ten ostatni zrobiony jest z kości sępa.
Kasownik: Lengenfeld bei Krems, 16.06.1996
Lengenfeld bei Krems, Austria
(20.10.2006)
„Wenus” z Galgenberg — najstarsza na świecie figurka antropomorficzna (datowana radiowęglowo na 31.600 BP, tj. ok. 34.645 BC) przedstawiająca tańczącą kobietę (stąd figurka ta nazywana jest też Fanny, do imienia słynnej tancerki wiedeńskiej Fanny Elßler), znaleziona (w kilku częściach) w 1988 roku podczas rozpoczętych w 1985 r. ratowniczych badań wykopaliskowych na terenie paleolitycznego obozowiska Galgenberg koło Stratzing (Dolna Austria). Figurka (wys. 7,2 cm, waga 10 g) zrobiona jest z błyszczącego zielonkawego amfibolitu, jaki występuje w sąsiedztwie stanowiska, a więc zapewne wykonana była na miejscu.
Zbiory: Bundesdenkmalamt, Abteilung für Bodendenkmale, Wiedeń.
Kasownik: Brassempouy--Saint-Germain, 6.03.1976
Brassempouy -
Saint-Germain-en-Laye, Francja
(6.03.1976)
Kasownik: Brassempouy (23.07.1994)
Brassempouy, Francja
(23.07.1994)
Znaczek: Mali 1262 A
Mali, Mi 1262 A i B
(24.08.1994)
Znaczek_B: Mali 1262 B
Na znaczku Mali błędnie podano nazwę miejscowości — „Brassempoury”
Kasownik: Lucca, 23.09.1972
Lucca, Włochy
(23.09.1972)
Znaczek: Francja 1955 A
Francja, Mi 1955 A i B
(6.03.1976)
Kasownik: Liart, 8.05.1995 Kasownik: Liart, 18.08.1995
Liart, Francja
(8.06.1995 i 18.08.1995)
Kasownik: Amou, 24.07.1987 Kasownik: Amou, 24.07.1987
Słynna „Wenus” z Brassempouy lub „Wenus” w kapturze (La Dame à la Capuche) — statuetka (wym. 3,65×2,2×1,9 cm) z kości mamuta, wykonana (ok. 23 tys. lat temu) przez przedstawicieli kultury graweckiej (nazwa pochodzi od od jaskini La Gravette w miejscowości Bayac, dep. Dordogne, reg. Akwitania) z Grottes du Pape (Jaskinia Papieża) w Brassempouy (dep. Landes, reg. Akwitania).
Zbiory: Musée d'Archéologie Nationale, Saint-Germain-en-Laye.

Jaskinia początkowo była badana w 1881 przez P. E. Dubalena, który odkrył w niej ślady osadnictwa ze środkowej fazy kultury magdaleńskiej. W 1894 roku wykopaliska wznowił Édouard Piette i natrafił na warstwy datowane na młodszą oraz środkową kulturę solutrejską, a niżej warstwę grawecką, w której znalazł liczne, ale bardzo zniszczone, figurki kobiece.
Jedną z nich jest „Wenus”, przedstawiająca kobietę o długiej szyi, z włosami ujętymi w siatkę, opadającymi na ramiona i równo przyciętymi nad oczami. Rysy twarzy ma wyraźnie zaznaczone, oczy umieszczone głęboko, nieco skośne, płaski nos, pełne policzki i zgrabny, trójkątny podbródek.
Amou, Francja
(24.07.1987, 30.04.2004 i 18.11.2003)
Wirnik stosowany z okazji 100. rocznicy odkrycia „Wenus” z Brassempouy.
Amou, Francja
(8.06.1994)
Kasownik: Wiedeń, 11.10.1991
Wiedeń, Austria
(11.10.1991)
Kasownik: Aggsbach Markt, 8.08.2008
Aggsbach Markt, Austria
(8.08.2008)
Kasownik: Wien, 8.08.2008
Wiedeń, Austria
(8.08.2008)
Znaczek: ONZ (Wiedeń) 413
ONZ Wiedeń, Mi 413
(4.03.2004)
Znaczek: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 3672
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Mi 3672
(14.09.2008)
Blok_rv: Austria (2758 w bl. 44) Blok: Austria (2758 w bl. 44)
Austria, Mi 2758 w bl. 44
(8.08.2008)
„Wenus” z Willendorfu — wykonana z wapienia figurka kobiety (wys. 10,5 cm), pomalowana ochrą na kolor ceglasty (kultura grawecka, 24–22 tys. lat temu).
Zbiory: Naturhistorisches Museum, Wiedeń (nr inw. 44.686).

Willendorf II (koło Krems an der Donau w Dolnej Austrii) to otwarte stanowisko archeologiczne z górnego paleolitu odkryte w 1889 roku przez F. Bruna. Podczas prowadzonych w latach 1908–1981 prac wykopaliskowych odsłonięto 9 warstw kulturowych, z których starsze (1–4) należały do kultury oryniackiej (wczesna faza górnego paleolitu), a młodsze (5–9) do górnopaleolitycznej kultury graweckiej („Wenus” znaleziono w warstwie 9). Oprócz dużej liczby narzędzi krzemiennych i mniejszej kościanych odkopano tutaj kości zwierząt łownych, wśród których najczęściej reprezentowane były mamuty, renifery i kozły.
Z górnych warstw pochodzą trzy statuetki kobiece, z których najbardziej znana, pokazana na znaczku ONZ, znaleziona została przez robotnika Johanna Verana 7 sierpnia 1908 roku, a zidentyfikowana i opisana przez archeologa Josefa Szombathy. Jest to realistyczne przedstawienie postaci kobiecej, ze szczególnie uwydatnionymi cechami płciowymi i zaznaczonymi ozdobami włosów. Figurka ta jest typowym wyobrażeniem plastycznym dla tego okresu. Kształtem jest zbliżona do sferycznego elipsoidu. Przedstawia nagą kobietę, mocno otyłą, z wyraźnie zaznaczoną steatopygią (zgrubieniem tkanki tłuszczowej w okolicach bioder) i rękoma opartymi na górnej części wielkich piersi. Całą jej głowę, także twarz, pokrywa skomplikowanie ułożona fryzura.
Istnieje wiele opinii na temat tego, co podobne figurki przedstawiają (istoty nadprzyrodzone?, postacie z legend i mitów?, przodków?, konkretnych ludzi?) i jaką pełniły one funkcję w osadach, miejscach obrzędowych lub grobach. Otyłość w tamtych czasach była niewątpliwie zjawiskiem wyjątkowym, a przedstawienie jej odpowiadało prawdopodobnie marzeniom seksualnym i ekonomicznym ówczesnych ludzi.
Wyemitowany w Austrii z okazji 100. rocznicy odkrycia „Wenus” z Willendorf blok z samoprzylepnym znaczkiem wydrukowany jest na specjalnej folii lentikularnej (soczewkowej), co daje efekt trójwymiarowości
Znaczek: Słowacja 545
Słowacja, Mi 545
(20.10.2006)
Na ilustracji koperty FDC tego znaczka umiesz­czo­no naszyjnik kultury graweckiej znaleziony w jaskini Čertova pec koło miejscowości Ra­do­šina (okr. Topoľčany, Ni­triansky kraj), wykonany z przewierconych mu­sz­li ślimaków z rodziny Melanopsidae.
Kasownik: Moravany nad Váhom, 20.10.2006
Moravany nad Váhom, Słowacja
(20.10.2006)
Kasownik: Piešťany 1, 20.10.2006
Piešťany 1, Słowacja
(20.10.2006)
Morawska „Wenus” — bezgłowa figurka paleolityczna (ok. 22.800 BC według datowania radiowęglowego) wykonana z kości mamuta (7,5×2,0×2,7 cm).
Zbiory: Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, Nitra.
Figurkę znaleziono w 1938 r. na świeżo zaoranym polu na terenie obozowiska łowców mamutów w miejscowości Moravany nad Váhom-Podkovica (okr. Piešťany, Trnavský kraj), skąd trafiła do Niemiec. Później jej odlew wystawiony był w Musée de l'Homme w Paryżu. Dopiero w 1967 roku Morawska „Wenus” powróciła na Słowację. Choć kontekst jej znalezienia nie są dokładnie znany, pozostaje ona przykładem wielkich umiejętności ludności kultury graweckiej.
Kasownik: Dolní Věstonice, 1.09.2010
Dolní Věstonice, Czechy
(1.09.2010)
Znaczek: Czechy 931
Czechy, Mi 931
(21.06.2017)
Figurka tzw. Czarnej Wenus oraz (na kasowniku) dwa ujęcia główki kobiety z kości słoniowej, w nakryciu głowy lub uczesaniu podobnym do turbana, znalezione na sta­nowisku kultury graweckiej Dolní Věstonice (okr. Břeclav, kraj południowomorawski).
Pierwszą figurkę (wys. 11,1 cm, szer. 4,3 cm) — to najstarsza na świecie plastyka figuralna z wypalonej gliny (na ok. 29–25 tys. lat temu) — odkrył 13 lipca 1925 roku, w postaci dwóch kawałków leżących w warstwie spalenizny 2 m od siebie, Karel Absolon (1877–1960), który prowadził tam badania wykopaliskowe.
Znaleziona w 1936 r. główka kobiety (wys. 4,8 cm) posiada rzadko spotykane w okresie paleolitu, prawie portretowe odwzorowanie rysów twarzy.
Zebrane zbiory, przechowywane w zamku w Mikulovie, częściowo uległy zniszczeniu w 1945 r. w pożarze wznieconym przez wycofujące się wojska niemieckie, ale obie kobiece figurki ocalały.
Zbiory: Morawskie Muzeum Ziemskie, Brno.

Karel Absalon pochowany został na cmentarzu w Brnie, a jego nagrobek zdobią dwa wielkie ciosy mamuta, wykonane z betonu.
„Wenus” z Lespugue — figurka z ciosu mamuta (wys. 14,7 cm) odkryta w 1922 roku przez René de Saint-Périer'a (1877–1950) w jaskini Les Rideaux koło Lespugue (dep. Haute-Garonne). Datowana jest na ok. 25 tys. lat temu i łączona z kulturą grawecką.
Zbiory: Musée de l'Homme, Paryż.
Boulogne-sur-Gesse, Francja
(29.06.1964 i 5.03.1969)
Kasownik: Savignano sul Panaro, 26.04.2014
Savignano sul Panaro, Włochy
(26.04.2014)
Kasownik: Forlì Centro, 10.09.1996
Forlì Centro, Włochy
(10.09.1996)
„Wenus” z Savignano sul Panaro (prow. Modena, reg. Emilia-Romania) to wykonana z żółtozielonego serpentynitu figurka kobiety (wys. 22,5 cm, szer. 4,8 cm, grub. 5,2 cm) z „głową” uformowaną w kształcie stożka. Była ona pierwotnie pomalowana ochrą. Jest to zapewne dzieło ludności kultury graweckiej lub epigraweckiej (ok. 18–10 tys. lat temu). Została znaleziona przypadkowo w 1925 roku podczas kopania fundamentów pod budynek gospodarczy.
Zbiory: Museo Nazionale Preistorico Etnografico „Luigi Pigorini”, Rzym (nr inw. 108610).
Kromaniończyk wykonywujący ryt na kości mamuta — fragment obrazu Zdeňka Buriana (1905–1981) — oraz czaszka Homo (sapiens) sapiens, tzw. człowieka z Cro-Magnon (sprzed ok. 30 tys. lat), ze schroniska skalnego Cro-Magnon w Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania), gdzie w 1868 roku znaleziono szczątki 5 szkieletów. Jeden z tych szkieletów, tzw. starzec z Cro-Magnon, był podstawą do identyfikacji typu kromaniońskiego.

Ornamentowana kość mamuta z tego znaczka to fragment ciosu z rytem geometrycznym przedstawiającym stylizowaną postać kobiety (wys. 15,5 cm), pochodzący ze stanowiska kultury pavlovskiej w miejscowości Předmostí u Přerova (kraj ołomuniecki, Morawy).
Kuba, Mi 1285
(31.03.1967)
Kasownik: Přerov 5, 11.10.1987
Přerov 5, Czechosłowacja
(11.10.1987)
Mamut — figurka (dł. 12,8 cm) wyrzeźbiona w ciosie mamuta z Předmostí u Přerova (kraj ołomuniecki, Morawy), dzieło ludności kultury pawłowskiej (ok. 25 tys. lat temu). Została znaleziona w 1895 roku przez Martina Kříža, który prowadził w Předmostí badania wykopaliskowe od jesieni 1894 do 1897 roku, a konserwował Karel Jaroslav Maška. Rzeźba jest obustronna, ale lepiej opracowana jest jej strona z głową zwróconą w lewo. Na ciele mamuta wyryte są znaki symbolizujące sierść i ogon.
Zbiory: Moravské zemské muzeum, Brno.
Całostka Ck: Rosja
Rosja, całostka Ck
(2007 r.)
Figurka bizona wykonana z kości mamuta (22 tys. lat temu) z miasta Zarajsk (Зарайск, rej. loco, ob. moskiewski).
Bezpośrednio pod stojącą od strony północnej basztą Nikol'ską (Никольская башня) zarajskiego kremla znaleziono najstarsze stanowisko na terenie obwodu moskiewskiego, datowane na górny paleolit. Znaczna jego część została zniszczona w trakcie budowy murów i fos kremla. Stwierdzono tu osadnictwo ludności kultury kostienkowsko-awdiejewskiej. Badania wykopaliskowe w latach 1980–1989 prowadził A. V. Trusov, a wznowił je w 1995 r. członek-korespondent Rosyjskiej Akademii Nauk H. A. Amirhanov (Х. А. Амирханов) z Instytutu Archeologii RAN. Do 2006 r. odkryto powierzchnię 450 m2. W pierwszym okresie badań wydobyto ok. 15 tys. krzemieni, w tym wiele noży typu kostienkowskiego (od stanowiska Kostienki I koło Woroneża, Rosja).
Znaczek: Rosja 1593 I
Rosja, Mi 1593 I
(1.10.2009)
Płd.-wsch. narożnik murów kremla w Zarajsku, z XVI-wieczną basztą Naugol'naâ. W głębi widoczne wieże soboru św. Mikołaja.
W wyniku badań uchwycono cztery fazy zasiedlenia stanowiska. Faza 1. datowana jest radiowęglowo na ok. 23–22 tys. lat temu. Jej ślady uległy dość silnym zniszczeniom na skutek późniejszego osadnictwa oraz struktur mrozowych. Właśnie w jednej z jam magazynowych z tego okresu znaleziono statuetkę bizona. W nieco tylko późniejszej fazie 2. struktura obozowiska była analogiczna do słynnego stanowiska Kostienki 1. Ludzie mieszkali w ziemiankach o długości ok. 5 m oraz szerokości i głębokości 1 m. Ich zadaszenie tworzyły ciosy mamutów nakryte skórami. Obok ziemianek znajdowały się jamy magazynowe średnicy 0,5 m i głębokości do 1,5 m, nakryte łopatkami mamutów z wywierconymi otworami. W fazie 3., młodszej o ok. 2 tys. lat od poprzednich, ilość jam była mniejsza, ale również znaleziono pozostałości konstrukcji mieszkalnych zbudowanych z kości mamutów: czaszek, żuchw i ciosów. Faza 4., datowana na ok. 17–15 tys. lat temu, przypada już na okres cieplejszy, a kości mamutów z tego czasu są gorzej zachowane.
Poza szczątkami mamutów na stanowisku znaleziono także kości innych zwierząt: reniferów, zajęcy, bizonów, ptaków, i innych. W wielu miejscach stwierdzono ślady ochry — wysypywano nią obiekty mieszkalne i jamy gospodarcze. Zbiór wytworów z krzemienia ze stanowiska liczy setki tysięcy sztuk.
Wśród najbardziej spektakularnych znalezisk z Zarajska można wymienić naszyjnik z zębów pieśca, motykę z ciosu mamuta i kości mamutów z ornamentem nacinanym i rytym (szczególnie wiele takich wytworów odkryto w sezonie 2005 r.). Jednak najsłynniejsze znalezisko miało miejsce we wrześniu 2001 r., kiedy to w jamie 71 z 1. fazy osadniczej odkryto figurkę samicy bizona, wykonaną z ciosu mamuta. Leżała ona na specjalnie dla niej wykonanym podwyższeniu. Jej lewy bok pokaleczony jest ostrymi narzędziami, obie lewe nogi są odłamane, a prawy bok pokrywa gęsto czerwona ochra. W 2005 r. odkryto typową dla kręgu kostienkowsko-willendorfskiego figurkę kobiecą, wykonaną także z ciosu mamuta. „Wenus” z Zarajska ma jednak obie nogi wyrzeźbione osobno, co jest określane jako styl awdiejewski.
Dekoracyjne zakończenie miotacza oszczepów z jaskini Le Mas-d'Azil (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées), znalezionego w 1940 r. przez Marthę i Saint-Just Péquartów. Jest ono uformowane w kształcie młodego koziorożca stojącego na szczycie skały, który odwracając głowę patrzy na kał wydobywający się z jego odbytu. Na wierzchu odchodów siedzą dwa ptaki, zwrócone do siebie dziobami — ogon jednego z nich stanowi hak oporowy miotacza.
Zbiory: Musée de la préhistoire, Le Mas-d'Azil.
Kasownik: Foix, 18.12.1956 Kasownik: Foix, 25.05.1959 Kasownik: Foix, 5.10.1987
Foix, Francja
(18.12.1956, 25.05.1959 i 5.10.1987)
Całostka Ck (PAP): Francja
Francja, całostka Ck (tzw. PAP)
Jaskinia koło miejscowości Le Mas-d'Azil (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées) jest ogromna — na długości 420 m przepływa przez nią rzeka Arize, a wzdłuż niej przechodzi szosa (droga D119), zbudowana już w 1857 r. Otwór, którym wypływa rzeka ma dziś 50 m szerokości i 65 m wysokości! Jaskinia była badana przez Édouarda Piette'a w 1887 i 1888 r. Stwierdził on na terasie lewego brzegu rzeki, ponad licznymi warstwami magdaleńskimi bogatymi w zabytki sztuki (np. kamienne płytki z rytami, ryty i płaskorzeźby wykonywane w porożu), obecność dwóch przemysłów schyłkowopaleolitycznych, które nazwał azylskim i arisejskim. Galerie na prawym brzegu zachowały ślady rozległego matecznika niedźwiedzia jaskiniowego oraz zespół malowideł i rytów magdaleńskich, odkrytych w 1903 r. przez H. Breuila, który także prowadził tu prace w latach 1901−1905. W pobliżu tych ostatnich, w trakcie wykopalisk w 1961 r., odnaleziono w warstwie magdaleńskiej czaszkę kobiecą, której oczodoły nakryte były kręgami renifera, imitującymi oczy. Jaskinia jest też datowana radiowęglowo. Dla kości znalezionych w tzw. Galerii Piettego uzyskano wynik 13.640±110 BP (Gif-5522) ≈ 15.016±250 BC, a dla tzw. Galerii Krzemienia 13.400±1000 BP (Gif-5679) ≈ 13.959±1433 BC i 13.200±110 BP (Gif-5680) ≈ 14.273±516 BC. Wszystkie te znaleziska są datowane archeologicznie na IV fazę kultury magdaleńskiej, ale z tej jaskini znane są też ślady późniejszego osadnictwa (Dryas III) z końca paleolitu schyłkowego — jest to stanowisko eponimiczne dla kultury azylskiej.
Rzeźba głowy konia z otwartym pyskiem i położonym po sobie uszami (dł. 5,5 cm) z jaskini Le Mas d'Azil, wykonana przez ludność kultury azylskiej.
Kasownik ten stosowano z okazji 100. rocznicy badań wykopaliskowych rozpoczętych przez Édouarda Piette'a.
Le Mas-d'Azil, Francja
(3.11.1987)
Kasownik: Thayngen, 16.10.1980
Thayngen, Szwajcaria (16.10.1980)
Tzw. pasący się renifer — ryt (dł. 8,5 cm) na porożu renifera znalezionym w jaskini Kesslerloch koło Thayngen (kant. Schaffhausen).
Zbiory: Rosgartenmuseum, Konstancja.

Jaskinię Kesslerloch odkrył w 1873 roku nauczyciel Konrad Merk (1846–1914) i rok później przeprowadził w niej pierwsze wykopaliska. Ostatnie prace archeologiczne miały miejsce w 1980 r. Jaskinia liczy ok. 200 m2 powierzchni. Była ona zamieszkała w miesiącach letnich przez łowców reniferów z IV fazy kultury magdaleńskiej w okresie zimnej oscylacji Bølling (ok. 12–11 tys. lat BC). W jaskini znaleziono kości 53 różnych gatunków zwierząt, m.in. mamuta, renifera, nosorożca i kozy (szczątków ludzkich nie odkryto), a ponadto narzędzia krzemienne wykonane z lokalnego surowca (m.in. ok. 200 grotów strzał).
Zbiory: Museum zu Allerheiligen, Schaffhausen.
Kasownik: Lussac-les-Châteaux, 11.02.2003 Kasownik: Lussac-les-Châteaux, 1.03.2005
Lussac-les-Châteaux, Francja
(11.02.2003 i 1.03.2005)
Wapienna płytka z rytem przedstawiającym twarz mężczyzny z jaskini La Marche.
Na spągu jaskini La Marche w Lussac-les-Châteaux (dep. Vienne, reg. Poitou-Charentes) w latach 1937–1940 Léon Péricard i Stéphane Lwoff odkryli liczne (ok. 1500) kamienie wapienne z rytami wyobrażającymi lwy, niedźwiedzie, antylopy i konie, a także 155 realistycznych postaci ludzkich. Znalezisko to datowane jest na ok. 15 tys. lat temu. Rysunki są trudne do interpretacji, czasami kilka nakłada się na siebie. Przypominają one karykatury rzeczywistych osób, starców i dzieci, mężczyzn (większość twarzy jest ogolona) i kobiet, ubranych niekiedy w czapki, buty lub płaszcze. Czasem na ich ciałach znajduje się ornament, który może świadczyć o malowaniu ciał lub pokrywaniu ich tatuażem. Ich interpretacja jest sporna — przez wielu naukowców uważane są za fałszerstwo.
Zbiory: Musée de l'Homme, Paryż i Musée de Préhistoire, Lussac-les-Châteaux.
Znaczek: Burundi 3255
Burundi, Mi 3255
(20.08.2013)
Neandertalczyk (?!) i fragment kości mamuta z rytem przedstawiającym to zwierzę (dł. 248 mm, szer. 106 mm, grub. od 8 do 18 mm), znaleziony w pięciu częściach w płytkiej jaskini Abri de la Madeleine w Tursac (dep. Dordogne, reg. Akwitania) w maju 1864 roku, podczas badań wykopaliskowych prowadzonych przez Édouarda Larteta oraz Henry’ego Christy’ego.
Zbiory: Dział Historii Ziemi (Galerie de Paléontologie) Muséum national d’Histoire naturelle, Paryż.

Jest to jedno z najsłynniejszych dzieł sztuki paleolitycznej — od 1865 roku publikowane setki razy, praktycznie w każdej pracy poświęconej temu tematowi. Paradoksalnie, większość z ilustracji, na jakich kość tę pokazano, jest kiepskiej jakości, a sam ryt był bardzo różnie interpretowany i przedstawiany.
Frankatura mechaniczna: Les Eyzies-de-Tayac, 19.02.1993 Frankatura mechaniczna: Les Eyzies-de-Tayac, 17.07.2003
Les Eyzies-de-Tayac, Francja
(19.02.1993 i 17.07.2003)
Dwa walczące mamuty — ryt na tzw. berle (fr. bâton) z poroża renifera, znalezionym przez Denisa Peyrony w schronisku skalnym Laugerie-Haute Ouest w Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania), w warstwach kultury graweckiej. Uwaga — berło na tym rysunku ma zmienione proporcje, w rzeczywistości jest o wiele bardziej smukłe!
Zbiory: Musée National de Préhistoire, Les Eyzies-de-Tayac.

Laugerie-Haute to jedno z najważniejszych stanowisk dla podziału stratygraficznego górnego paleolitu Europy Zachodniej, znajdujące się pod rozległym nawisem skalnym nad brzegiem Wezery. Najstarsze warstwy należą do kultury graweckiej, młodsze do późnooryniackiej (V), solutrejskiej i wczesnomagdaleńskiej. Prawie we wszystkich warstwach odkryto pozostałości ognisk i dobrze zachowane struktury obozowisk.
Kasownik: Périgueux, 17.12.1979 Kasownik: Périgueux, 13.02.1982
Périgueux, Francja
(17.12.1979 i 13.02.1982)
Cieniutki krążek z kości (Ø 31 mm) z otworem w środku, zdobiony rytem przedstawiającym kozicę lub łanię — po jednej stronie ukazanej w pozycji leżącej, pod drugiej w pozycji stojącej, znaleziony w 1868 r. w schronisku skalnym Laugerie-Basse przez M. Hardy'ego i opublikowany po raz pierwszy w 1872 r. w „Le Magasin pittoresque”.
Laugerie-Basse to schronisko skalne w Les Eyzies-de-Tayac (dep. Dordogne, reg. Akwitania), wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pierwsze badania wykopaliskowe przeprowadzili tu w 1863 r. Francuz Édouard Lartet i Anglik Henry Christy. Wśród ok. 600 znalezionych tu ornamentowanych przedmiotów ludności kultury magdaleńskiej jest kilka o dużych wartościach artystycznych, poza wspomnianym już krążkiem kościanym jest to przede wszystkim także odkryta przez markiza Paula de Vibraye w 1864 r. figurka nagiej kobiety, tzw. bezwstydna „Wenus”, pierwsze tego typu przedstawienie plastyczne znalezione na terenie Francji.
Kasownik: Neuwied 1, 23.04.1989
Neuwied 1, Niemcy
(23.04.1989)
Mamut — ryt na płytce z łupku z Gönnersdorf (Lkr. Neuwied, Nadrenia-Palatynat). Badania wykopaliskowe prowadzone do 1968 r. pod kierownictwem prof. Gerharda Bosinskiego z Institut für Vor- und Frühgeschichte Uniwersytetu w Kolonii odsłoniły obozowisko grupy ok. 30–60 późnopaleolitycznych łowców z V–VI fazy kultury magdaleńskiej (ok. 12.900 BP, tj. ok. 14.000–13.500 BC), położone ok. 50 m powyżej Renu, w pobliżu niewielkiego strumienia, na północnym skraju basenu Neuwied. Na powierzchni ok. 700 m2 odkryto pozostałości zimowego obozowiska złożonego z trzech większych i dwóch mniejszych konstrukcji w typie dzisiejszych jurt o średnicy od 6 do 10 m, których podstawę stanowiły duże bruki kamienne złożone z płyt łupku, kwarcytu i kwarcu. W jutrach znajdowały się niewielkie paleniska oraz jamy wyłożone skórą, w których podgrzewano płynne pokarmy przez wkładanie do nich rozgrzanych w ogniu kamieni. Znaleziono przy tym wiele kości zwierzęcych: mamutów, koni, bizonów, turów, reniferów, jeleni i lisów polarnych, a także ptaków, liczne wytwory z krzemienia (309 rdzeni do produkcji wiórów oraz 4300 narzędzi: noży, drapaczy, wiertników i in.), wytwory z kości słoniowej: igły, groty strzał, ozdoby z kości, poroża i zębów, a nawet ze skamieniałego drewna. Bogata jest plastyka figuralna, np. małe figurki kobiece z kości słoniowej i poroża. Największym jednak bogactwem tego stanowiska są setki płytek z łupku z rytami sylwetowymi przedstawiającymi zwierzęta łowne lub kobiety (ok. 400 sztuk). Te ostatnie z reguły z profilu, niekiedy w pozycjach tanecznych.
Zbiory: Museum für die Archäologie des Eiszeitalters, Schloss Monrepos, Neuwied.
Tańczące kobiety — ryt na płytce z łupku z Gönnersdorf (Lkr. Neuwied, Nadrenia-Palatynat).
Zbiory: Museum für die Archäologie des Eiszeitalters, Schloss Monrepos, Neuwied.
Niemcy (RFN), całostka Ck
(1989 r.)
Znaczek: Jugosławia 3145 Znaczek: Jugosławia 3146 Znaczek: Serbia 460
Serbia, Mi 460
(4.05.2012)
Serbia i Czarnogóra, Mi 3145 i 3146
(17.09.2003)
fragmenty arkusików znaczków
Trzy z licznej kolekcji figurek przedstawiających zapewne jakiegoś boga-rybę, wykonanych z kamiennych otoczaków, ze stanowiska Lepenski Vir (opština Majdanpek, okr. Bor, Serbia Centralna):
  • „Vodena vila” (Nimfa wodna) z domu a/5 z warstwy II stanowiska,
  • „Danubius” (Danubis — rzymskie bóstwo Dunaju) z warstwy I (wym. 50,5×32 cm),
  • „Praroditeljka” (Pramatka) z domu 44 z warstwy II (wys. 51 cm, szer. 39 cm).
Zbiory: Narodni Muzej, Belgrad (nr inw. LV 43, LV 38 i LV 37).
Kasownik: Belgrad, 17.09.2003
Belgrad, Serbia i Czarnogóra
(17.09.2003)
Znaczek: Jugosławia 1557
Jugosławia, Mi 1557
(29.04.1974)
Te plastyczne wyobrażenia są dziełem epigraweckiej, późnomezolitycznej, rybacko-łowieckiej ludności kultury Lepenski Vir-Schela Cladovei, która zamieszkiwała we wczesnym holocenie tereny położone po serbskiej (Đerdap) i rumuńskiej stronie przełomu Dunaju w Żelaznych Wrotach.
Badania wykopaliskowe na stanowisku w Lepenskim Virze rozpoczęły się w 1965 roku, ale dopiero w 1967 r., pod pozostałościami osady neolitycznej, archeolog Dragoslav Srejović odsłonił w dwóch dolnych warstwach (warstwa I datowana jest metodą 14C na 5490–4870, a warstwa II na 4680–4610 BC) 59 amfiteatralnie usytuowanych domów oraz duże cmentarzysko liczące 82 groby. Poszczególne domy posiadały powierzchnię od 5,5 do 30 m2. Opierały się na kamiennych fundamentach (widocznych na drugim planie znaczków 3145 i 3146) o specyficznym, trapezowatym kształcie (por. lewe górne narożniki arkusików tych znaczków). Ich przednie ściany, zwrócone ku przepływającemu w bezpośredniej bliskości Dunajowi, były wypukłe, zaokrąglone.
Jeszcze podczas istnienia najpóźniejszej fazy kultury Lepenski Vir-Schela Cladovei pojawili się pierwsi osadnicy neolitycznej kultury kultury starczewskiej (od miejscowości Starčevo), którzy także zamieszkali na stanowisku w Lepenskim Virze (III warstwa).
Znaczek: Węgry 662
Węgry, Mi 662
(21.09.1941)
Znaczek: Jugosławia 644
Jugosławia, Mi 644
(16.06.1951)
Znaczek: Jugosławia 1000
Jugosławia, Mi 1000
(24.04.1962)
Znaczek: Jugosławia 2500
Jugosławia, Mi 2500
(25.07.1991)
Znaczek: Jugosławia 1114
Jugosławia, Mi 1114
(20.05.1965)
Żelazne Wrota (rum. Porţile de Fier, serb. Đerdap, Đerdapska klisura lub Gvozdena Vrata) — przełomowy odcinek doliny Dunaju, oddzielający Karpaty i Góry Wschodnioserbskie, długości 134 km. Dawniej żeglugę tutaj utrudniały progi skalne, ale w latach 1890–1896 wysadzono je w powietrze. Cały przełom Dunaju składa się z 4 przewężeń i 4 rozszerzeń. W Gospođin vir, długim na 15 km, drugim od góry rzeki przewężeniu, gdzie jej szerokość wynosi tylko 220 m (najmniejszą — 150 m — Dunaj osiąga w wąwozie Kazan).

Ryty naskalne

Ryt w kształcie spirali (fot. Sara Garces z Instituto Terra e Memória) z Maçao (dystr. Santarém) w dolinie rzeki Ocreza, datowany na okres epipaleolitu (ok. 14 tys. lat temu).
Od ponad 30 lat petroglify te były zalane wodą zbiornika retencyjnego. W 2017 roku został on opróżniony z powodu remontu pobliskiej autostrady i petroglify znowu stały się widoczne.
Portugalia, Mi 4353
(26.02.2018)
Znaczek: Portugalia 2318
Portugalia, Mi 2318 z bloku 144
(23.10.1998)
Znaczek: Portugalia 3674
Portugalia, Mi 3674
(21.09.2011)
Blok: Wyspy Św. Tomasza i Książęca 4679 w bl. 799
Wyspy Św. Tomasza i Książęca, Mi 4679 w bloku 799
(2.09.2010)
Kasownik: Vila Nova de Foz Coa, 23.10.1998
Vila Nova de Foz Côa, Portugalia
(23.10.1998)
Dwa koziorożce i koń — paleolityczne ryty naskalne ze stanowiska Penascosa w dolinie rzeki Côa, na terenie miejscowości Castelo Melhor (gm. Vila Nova de Foz Côa, dystr. Guarda), datowane na okres kultury solutrejskiej (ok. 20 tys. lat temu).
W tym wielkim kompleksie rytów, na które natrafiono w 1994 r., na zbudowanych z łupku stromych skalnych zboczach doliny na długości ok. 100 km, odkryto ponad 40 stanowisk z rytami z różnych okresów. Najstarsze — przedstawienia bowidów wykonane techniką piktażu — można zaliczyć do sztuki solutrejskiej (środkowa faza górnego paleolitu) i datować na 28–10 tys. lat temu. Tematem przedstawień są konie, tury i koziorożce. Rzadsze są wizerunki ludzi i pochodzą one raczej z późniejszych czasów, jak np. ryt konnego wojownika z epoki żelaza. Rozmiary poszczególnych przedstawień wahają się od 15 do 180 cm, ale dominują ryty wielkości 40–50 cm.
Obszar ten jest chroniony przez utworzony tutaj Parque Arqueológico do Vale do Côa, a w 1998 r. w większość stanowisk została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Ryt naskalny przedstawiający jelenia z zapewne jakimiś znakami solarnymi z Campo Lameiro, Pontevedra (Hiszpania), pochodzący z okresu epipaleolitu (ok. 6–5 tys. lat BC).
Pontevedra, Hiszpania
(7.09.1974)
Koło z prostą „nóżką” zawierające 13 miseczek, jeleń i sieć lub pułapka na zwierzęta (?) — trzy fragmenty rytów ze skały zwanej Cova da Bruxa (Jaskinia Wiedźmy) ze stanowiska Laxa dos Encantos w Serres koło Muros (prow. A Coruña, wsp. Galicja). Znajduje się tam wiele przedstawień jeleni o rozmaicie ukształtowanym porożu, postaci ludzkich, psów i różnego rodzaju symboli (spirale, koncentryczne koła, punkty, koła i pola o innym kształcie wypełnione punktami, linie łamane). Cała skała ma wymiary 18 m na osi NW-SE i 8 m na osi NE-SW. Ryty te zapewne można datować na okres neolitu (ok. V–IV tys. BC), lub nawet epoki brązu, choć za wcześniejszą chronologią przemawia brak jakichkolwiek wizerunków broni z metalu.
Muros, Hiszpania
(29.06.1985)
Człowiek kultury magdaleńskiej wykonywujący ryt przedstawiający bizona w jaskini La Grèze — fragment fryzu dłuta Constanta Rouxa z fasady Institut de Paléontologie Humaine w Paryżu, znajdujący się bezpośrednio na lewo od głównego wejścia do budynku.
Jaskinia La Grèze położona jest na terenie wsi Marquay (dep. Dordogne, reg. Akwitania). Była badana pobieżnie w 1904 r. Stwierdzono w niej wtedy dwa poziomy chronologiczne: magdaleński i zapewne grawecki. Na ścianach jaskini znajdują się liczne ryty, ale dobrze zachowane jest tylko jedno przedstawienie bizona.
Paryż, Francja
(1.06.2010)
Kasownik: Mouthiers-sur-Boëme, 10.02.1989 Kasownik: Mouthiers-sur-Boëme, 2.02.1993
Mouthiers-sur-Boëme, Francja
(10.02.1989 i 2.02.1993)
Fryz naskalny długości 3 m w schronisku skalnym Chaire à Calvin w Mouthiers-sur-Boëme (dep. Charente, reg. Poitou-Charentes), przedstawiający (od lewej): bliżej nieokreślone zwierzę bez głowy z podrodziny Bovinae, konia oraz dwa kopulujące konie. Wszystkie one były dawniej zapewne pokryte ochrą. Ten fryz, odkryty w 1926 roku przez Pierre Davida, jest jedynym dziełem sztuki prahistorycznej na terenie departamentu Charente.
Frankatura mechaniczna: La Couronne, 25.10.2011
La Couronne, Francja
(25.10.2011)
Frankatura mechaniczna: Mouthiers-sur-Boëme, 21.11.2000 Frankatura mechaniczna: Mouthiers-sur-Boëme, 17.09.2004
Mouthiers-sur-Boëme, Francja
(15.09.1992, 21.11.2000 i 17.09.2004)

Badania archeologiczne wykazały, że w pobliżu tego schroniska istniało obozowisko kultury magdaleńskiej (ok. 15 tys. lat temu), zamieszkałe przez łowców reniferów, koni i antylop.
Znaczek: Hiszpania
Hiszpania, znaczek personalizowany
Płaskorzeźba przedstawiająca dwa bizony z jaskini Tuc d'Audoubert (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées). Tuc d’Audoubert — odkryta w 1912 roku jaskinia, będąca częścią większego kompleksu krasowego powstałego wskutek działalności wód rzeki Volp — połączona z jaskiniami Trois Frères i Enlène. Jest najgłębiej położoną z całego kompleksu, a dostęp do niej możliwy jest tylko po przepłynięciu podziemnej rzeki. Jaskinia była zamieszkiwana przez ludność kultury magdaleńskiej. Datowanie radiowęglowe znalezisk pozwoliło ustalić ich chronologię na około 14 tys. lat temu.
Dolna galeria jaskini pełniła funkcję obozowiska. Natrafiono tam na liczne przedmioty kamienne i wyroby z kości. W górnej galerii odnaleziono ryty bizonów, koni i reniferów, a także wykonaną w glinie płaskorzeźbę przedstawiającą dwa bizony, należącą do najsłynniejszych zabytków sztuki paleolitycznej. Paleolityczny artysta nie wykorzystał tu plastycznych właściwości gliny — nie wymodelował bizonów, a wykonał tak, jakby kuł w kamieniu. Obie figury bizonów (większa z nich ma 61 cm długości) leżą ukośnie na bloku skalnym. Obok nich znaleziono jeszcze małą figurkę i sąsiadujący z nimi głęboki ryt bizona wykonany w glinie, tworzący technicznie przejście od rytu do płaskorzeźby. Przejście łączące obydwie galerie ozdobiono rytami i rysunkami wykonanymi palcem w miękkiej glinie, przedstawiającymi konie, bizony, znaki geometryczne i wizerunki żeńskich narządów płciowych. Ponieważ w jaskini od późnego plejstocenu nie zachodził proces sedymentacji, w podłożu zachowały się unikatowe odciski stóp ludzkich.
Znaczek_2: Niger 2442
Niger, Mi 2442 i 2445
(30.09.2013)
Dwa fragmenty rytów naskalnych (szer. panelu 285 cm) z prawej ściany jaskini Les Trois-Frères (na pierwszym znaczku w lustrzanym odbiciu).
Jaskinia została tak nazwana na pamiątkę odkrycia jej w lipcu 1914 roku przez trzech synów hrabiego Henri Bégouen: Maxa, Jacquesa i Louisa. To jedna z kilku jaskiń w kompleksie Le Tuc d'Audoubert w Montesquieu-Avantès (dep. Ariège, reg. Midi-Pyrénées), utworzonym przez wody rzeki Volp. W centrum panelu przedstawiona jest postać człowieka-żubra (na drugim znaczku, pod cyframi nominału) grająca na muzycznym łuku, będącym najstarszym jednostrunowym instrumentem. Jest to tzw. Czarownik, albo Tańczący Szaman. W jaskini naliczono ogółem 350 przedstawień figuralnych, w tym 170 żubrów, 84 konie, 1 nosorożca i 7 antropomorficznych (ok. 15 tys. lat temu).
Kasownik: Palermo 48, 9.12.2005
Palermo 48, Włochy
(9.12.2005)
Znaczek: San Marino 634
San Marino, Mi 634
(16.10.1959)
Znaczek: Włochy 2441
Włochy, Mi 2441
(25.05.1996)
W zboczach Monte Pellegrino (609 m n.p.m.) nad Zatoką Palermo znajduje się szereg różnej wielkości jaskiń, z których najbardziej znana jest Addaura. To zespół trzech jaskiń położonych na płn.-zach. stoku Monte Pellegrino, na wys. 70 m n.p.m., niedaleko miejscowości o tej samej nazwie (prow. Palermo, reg. Sycylia). Jedna z nich (Addaura I), badana w latach 1859 i 1946, zawierała górnopaleolityczną warstwę kulturową. Jaskinie te były wykorzystywane w czasie II wojny światowej przez aliantów, po zajęciu Sycylii w 1943 r., do przechowywania amunicji. Przypadkowy wybuch, do którego doszło pod koniec wojny, odsłonił jeden z najbardziej niezwykłych rytów w sztuce paleolitycznej. Jaskinia ta (Addaura II), a właściwie niewielka nisza skalna, była badana przez Jole Bovio Marconi (?–1986) w 1952 r. Ryty pokrywają strop oraz tylna ścianę niszy. Centralna scena panelu (wys. ok. 1 m) ukazuje narracyjne przedstawienie — krąg postaci tańczących wokół dwóch leżących (związanych?) mężczyzn, ale w jego skład wchodzą też wizerunki koniowatych i jeleni (łącznie jest to 17 postaci ludzi i 15 zwierząt). Przedstawienie to próbuje się interpretować jako ceremoniał składania ofiar z ludzi. Przemawia za tym obecność pętli na szyjach leżących, ityfaliczne przedstawionych mężczyzn, co może być także efektem uduszenia. Ryt jest łączony z działalnością ludności kultury epigraweckiej, a czas jego powstania szacuje się na ok. 14–9 tys. lat temu.
W odkrytej w 1954 roku niewielkiej jaskini Niscemi, znajdującej się na zachodnim stoku góry, na wysokości ok. 100 m n.p.m., natrafiono na wczesne materiały kultury późnograweckiej, a J. Bovio Marconi zauważyła trzy przedstawienia turów oraz dwa koni (Equus hydruntinus), wszystkie wykonane w technice płytkiego rytu zajmowały powierzchnię zaledwie 48 cm2.
Zbiory: Museo Archeologico, Palermo.
Kasownik: Forlì Centro, 10.09.1996
Forlì Centro, Włochy
(10.09.1996)
Koziorożec — fragment rytu na płytce kamiennej znalezionej pod nawisem skalnym Riparo Tagliente (gm. Grezzana, prow. Werona, reg. Wenecja Euganejska), nazwanym tak na cześć odkrywcy, archeologa z Werony, Franco Tagliente, który zlokalizował to stanowisko w 1958 roku. Podczas wstępnych badań wykopaliskowych, przeprowadzonych przez Museo Civico di Storia Naturale di Verona w latach 1962–1964, pod kierunkiem F. Zorzi i A. Pasa, odkryto tu grób mężczyzny (ok. 14.000–12.500 BC). Badania zostały wznowione przez Uniwersytet w Ferrarze w 1967 r. i są prowadzone do chwili obecnej przez prof. A. Guerreschi.
Uchwycono dwa główne poziomy kulturowe: starszy (ok. 60–30 tys. lat temu), składający się z wielu faz osadniczych związanych z kulturami mustierską i oryniacką, oraz młodszy, odpowiadający schyłkowi paleolitu, z materiałami późnej kultury epigraweckiej. W tych poziomach odkryto wiele kości zwierzęcych, gł. koziorożców (w warstwie datowanej na najstarszy Dryas) oraz dwa groby. Ciała zmarłych ułożono w owalnych jamach, a jedno przykryto płytami kamiennymi. Na jednej znajdował się ryt przedstawiający lwa. W warstwie z tego czasu znaleziono też inne realistyczne ryty z przedstawieniami wielkich kotów jaskiniowych, bizonów i koziorożców.
Znaczek: Bośnia i Hercegowina 77
Bośnia i Hercegowina, Mi 77
(31.03.1997)
Ryt naskalny ze schroniska skalnego (na drugim planie) na stoku góry Badanj (1638 m n.p.m.), w dolinie rzeki Bregava, około 7 km poniżej miasta Stolac (gm. Stolac, kanton Hercegowina-Neretwa, Federacja Bośni i Hercegowiny). Pomimo silnego zniszczenia rytu można w nim rozpoznać, zgodnie z sugestią R. Whallona, tylną połowę widzianego z boku konia oraz wbite w niego strzały. Linie rytu mają głębokość ok. 5 mm.
Stanowisko zostało odkryte w 1976 roku przez Miro Palameta, a rysunki zidentyfikował jako paleolityczne Zdravko Marić. W wyniku badań wykopaliskowych, prowadzonych tu do 1979 r. przez bośniackiego archeologa Ðuro J. Baslera, a następnie w latach 1986 1987 przy współpracy z University of Michigan Museum of Anthropology, odkryto ogromną liczbę ok. 300 tys. wytworów z krzemienia (daty 14C: 13.200±150 i 12.380±110 BC) ludności kultury epigraweckiej, a także liczne ozdoby, m.in. paciorki z muszli i zębów jeleni, pochodzące z dwóch faz chronologicznych, datowanych na schyłek plejstocenu i początek holocenu. Znaleziono także wiele kości zwierzęcych, przede wszystkim jeleni, ale także kóz i kozic (w fazie starszej) oraz dzików i saren (w fazie młodszej). Charakter kości świadczy o tym, że niewielkie grupy ludzkie, liczące maksymalnie 10 do 15 osób, zamieszkiwały to miejsce wiele razy, ale pozostawały tu krótko, od marca do maja. Badania wykopaliskowe potwierdziły też pozostałości krótkotrwałego osadnictwa z okresu neolitu, eneolitu, epoki brązu i czasów późniejszych.
Zbiory: ryt pozostał na miejscu znalezienia, a pozostałe materiały archeologiczne znajdują się w zbiorach sekcji prehistorycznej Działu Archeologicznego Narodowego Muzeum Bośni i Hercegowiny (Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine), Sarajewo.
Całostka Ck: Ukraina
Ukraina, całostka Ck
(4.06.2004)
Kamienna płyta pokryta rytami z wizerunkami różnych zwierząt z zespołu nr 7 jaskini nr 9, ze stanowiska Kamienna Mogiła.
Stanowisko Kamienna Mogiła/Кам'яна Могила znajduje się w dolinie rzeczki Moločna/Молочна, ok. 1 km na wschód od miejscowości Mirne/Мирне (rej. Melitopol, ob. Zaporoże). Jest to izolowane wzniesienie wysokości 12 m i powierzchni ok. 3000 m2, zbudowane z płyt piaskowca, wśród których znajdują się liczne przejścia i jamy. Obecnie znanych jest ponad 60 komór, w których przetrwały tysiące rytów, niekiedy ze śladami malowania czerwoną farbą. Wiele dalszych jest zapewne jeszcze zasypanych piaskiem, lecz jego przekopywanie może prowadzić do obsunięć bloków skalnych.
Brak jest jakichkolwiek archeologicznych podstaw do datowania wszystkich rytów. Niektórzy badacze skłonni są przynajmniej niektóre z nich umieszczać w okresie paleolitu (ok. 22–20 tys. lat temu). Koronnym argumentem za takim datowaniem jest ryt (zespół nr 7, jaskinia nr 9) pokazany na tej całostce, przedstawiający w centrum postać dużego zwierzęcia, być może mamuta. Przeciwnicy tej koncepcji uważają, że jest to wizerunek byka, a więc przesuwają datowanie rytów co najmniej na okres wczesnego neolitu, łącząc powstanie starszych rytów z Kamiennej Mogiły z ludnością kultury dniepro-donieckiej, a młodszych z działalnością społeczności kultury Srednij Stog II.