Homo erectus

Gwinea, Mi 1851 w bl. 529
(7.05.1998)

Gwinea, Mi 6810 w bl. 1736
(2009)

Przyjmuje się, że pierwszym gatunkiem człowieka, który opuścił Afrykę był właśnie Homo erectus (lub afrykański Homo ergaster). Zamieszanie w tej materii przyniosło niedawne odkrycie w Dmanisi w Gruzji, gdzie znaleziono datowane na ok. 1,8–1,7 mln lat szczątki, które są prymitywniejsze niż Homo erectus (m.in. z powodu różnic w budowie czaszki — pojemność mózgoczaszki odpowiada zaledwie 2/3 średniej dla tego gatunku). Więcej na ten temat można przeczytać w sierpniowym numerze „National Geographic” z 2002 roku.

Pyongyang, Korea Północna
(21.02.1990)

Datownik FDC znaczków Mi 3083–3084

Do lat 50. XX wieku Homo erectus (dosłownie: „człowiek wyprostowany”) występował pod wieloma nazwami (np. Pithecanthropus erectus, Sinanthropus i in.). Na ogół uważano go za główny pień ewolucji Homo we wczesnym i środkowym plejstocenie. Ostatnio jednak zaczęto ten takson rozdrabniać na mniejsze jednostki. W takim ujęciu pojęcie Homo erectus zawęża się tylko do azjatyckiej linii rodowej.

Najstarsze ślady wczesnych form Homo erectus, znane z wąwozu Olduvai we wschodniej Tanzanii, pochodzą sprzed ok. 1,2 mln lat. Obecnie najwcześniejsze okazy afrykańskiego Homo erectus są klasyfikowane najczęściej jako nowy gatunek, zwany Homo ergaster („człowiek pracowity”). Jest to nazwa używana dla wczesnych wschodnio- i południowoafrykańskich okazów (takich jak KNM-WT 15000, KNM-ER 3733, ER 3883 i ER 992). Był to pierwszy gatunek o proporcjach ciała zbliżonych do dzisiejszych ludzi. Wraz z jego pojawieniem się ukształtował się nowoczesny wariant dwunożności, identyczny jak u człowieka współczesnego.

Homo georgicus

Gruzja, Mi 424
i 423–424 w bloku 29 (25.04.2003)

Czaszka (nr kat. D2282) hominida o cechach mieszanych między Homo habilis a Homo erectus, została odkryta w Dmanisi (gruz. დმანისი) przez Dawida Lordkipanidze z Gruzińskiego Muzeum Państwowego w Tbilisi. Znaleziono tam w sumie szczątki maksymalnie sześciu osobników (datowanych na ok. 1,8–1,7 mln lat temu), dość silnie między sobą zróżnicowanych.
Były to istoty wzrostu ok. 150 cm, o wąskim czole, delikatnych wałach nadoczodołowych i słabo rozwiniętym nosie. Można je zaliczyć do Homo erectus, choć mają małą pojemność mózgoczaszek (600–680 cm3) co odpowiada zaledwie 2/3 średniej dla tego gatunku. Cecha ta zbliża je bardziej do Homo habilis.

Także znalezione w Dmanisi narzędzia krzemienne są prymitywniejsze niż te, których używał Homo erectus. W konsekwencji w 2002 roku szczątki hominidów z Dmanisi zaliczono do nowego gatunku, który nazwano Homo georgicus.

Choć na obu znaczkach tego bloku widnieje data 2002, to został on wprowadzony do obiegu dopiero w kwietniu 2003 roku. Skąd to opóźnienie?
Już po zakończeniu druku (w Grecji, w zakładach Alex. Matsoukis SA) zauważono błąd. W górnej części bloku umieszczono datowanie znaleziska z Dmanisi, ale zamiast prawidłowego wieku 1700000 lat figurowało tam wyraźnie 17000000! Niby tylko jedno zero za dużo, ale w ten sposób podstarzono czaszkę z Dmanisi aż o 15300000 lat! Kto popełnił błąd? Może projektanci bloku, G. Gugušvili i B. Kobleanidze?

Oto powiększony górny fragment bloku Mi 29 z zadrukowanym błędnym wiekiem znaleziska (17000000 lat) i nadrukowaną poprawną datą (1700000 lat).

Gwinea Bissau, Mi 4110 w bl. 685
(10.04.2009)

Na marginesie bloku z lewej: schemat ewolucji hominidów, mapa wysp Galapagos, HMS „Beagle” i Karol Robert Darwin (1809–1882), a w lewym dolnym narożniku czaszka z Dmanisi (D2700) w Gruzji, zaliczana do gatunku Homo georgicus.

Znaczek: Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 5664

Jest to jedyna czaszka kobiety znaleziona w Dmanisi. Na znaczku z prawej pokazano ją wraz z pasującą do niej żuchwą (D2735).

Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Mi 5664
(15.09.2014)

Czaszka z Dmanisi (czaszka 3, D2700 i żuchwa D2735) i przypuszczalny wygląd Homo erectus. Na drugim planie para Australopithecus afarensis z Laetoli według dioramy z Natural History Museum z Nowego Jorku.

Mozambik, Mi 8779
(10.08.2016)

Prawdopodobny wygląd Homo georgicus według rekonstrukcji z 2011 roku, znajdującej się w Musée de Préhistoire des Gorges du Verdon w Quinson (dep. Alpes-de-Haute-Provence, reg. Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże).

Niger, Mi 2441
(30.09.2013)

Homo ergaster

Ta czaszka pochodzi z kompletnego szkieletu (sprzed 1,6 mln lat) odkrytego 22 sierpnia 1984 przez Richarda Leakey'a i Alana Walkera w Nariokotome, na zachodnim brzegu jeziora Turkana (dawniej Rudolfa) w Kenii.
Był to prawie całkowicie zachowany szkielet 11–12 letniego chłopca (oznaczony symbolem KNM-WT 15000, znany jako „Nariokotome Boy”) o wzroście 160 cm (gdyby dorósł, mógłby osiągnąć nawet 185 cm), a jego czaszka miała pojemność 880 cm3.

Palau, Mi 1641
(15.03.2000)

Czaszka (nr KNM-ER 3733) odkryta w 1975 roku przez Bernarda Ngeneo z zespołu Richarda Leakey'a w Koobi Fora nad jeziorem Turkana (dawniej Rudolfa) w Kenii, a opublikowana przez R. Leakey'a w 1976 roku.
Objętość tej czaszki, należącej do osobnika płci żeńskiej, szacuje się na 850 cm3.

Kenia, Mi 211
(19.01.1982)

RPA, Mi 1739
(20.11.2006)

Rekonstrukcja wyglądu Homo ergaster i fragmenty czaszki Sk 847 odnalezione przez antropologa Ronalda J. Clarke'a w 1969 r. wśród znajdujących się w zbiorach Muzeum Transwalu materiałów ze Swartkrans (COHWHS). Sk 847 to jeden z najlepiej zachowanych egzemplarzy wczesnego Homo (ok. 1,5 mln lat temu). Jak się okazało, odkryte przez R. Clarke'a kości pasują do szczątków opisanych przez Roberta Brooma i Johna Robinsona jako Telanthropus capensis, włączonych później przez Robinsona do Homo erectus.
Swartkrans — stanowisko w RPA, ok. 2 km na zachód od Sterkfontein, w prowincji Gauteng. Od 1949 odkryto w tym miejscu szczątki licznych hominidów: Australopithecus robustus, Paranthropus, Homo habilis oraz Homo erectus. Najstarsze datowane są na ok 1,8–2 mln lat. Na stanowisku tym odkryto setki narzędzi kamiennych oraz ślady użytkowania ognia sprzed ok. 1,5 mln lat (materiał z badań w 1988 r.). Swartkrans, wraz ze Sterkfontein, Kromdraai i Wielką Jaskinią, zostało wpisane w 1999 r. na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Homo erectus

Znaczek: Republika Środkowoafrykańska 4276

Republika Środkowoafrykańska, Mi 4276
(10.06.2013)

Kuba, Mi 5111
(15.08.2008)

Kambodża, Mi 2260
(25.10.2001)

Gwinea Bissau, Mi 6854
(3.06.2013)

Homo erectus (dosłownie: „człowiek wyprostowany”, dawniej zwany jako Pithecanthropus erectus) to pierwszy hominid, który opuścił Afrykę. Wszystkie wcześniejsze gatunki hominidów starsze niż 2 mln lat są wyłącznie afrykańskie (konkretnie pochodzą z Afryki na południe od Sahary).

Gwinea Bissau, Mi 5978
(25.05.2012)

Homo erectus opanował dalekie obszary Chin i Jawy, jak potwierdzają to datowania najnowszych znalezisk z Jawy, już ok. 1,8 mln lat temu. Podobna forma przetrwała jeszcze co najmniej do 0,3 mln lat temu i zapewne występowała poza Azją także w Afryce i Europie(?). Homo erectus wykazuje pewne zróżnicowanie geograficzne, zdumiewające jest natomiast, jak niewielkie różnice występują między najwcześniejszymi a najpóźniejszymi reprezentantami tego gatunku.

Uzbekistan, Mi 444
(10.05.2002)

Homo erectus odznaczał się charakterystyczną długą i niską mózgoczaszką o pojemności 750–1225 cm3, wydatnymi wałami nadoczodołowymi i silnie prognatyczną twarzą. Zarówno żuchwa, jak i twarzoczaszka były masywniejsze niż u człowieka współczesnego.
Budową kończyn i tułowia nie różnił się od człowieka dzisiejszego, ale był bardziej grubokościsty. Był pierwszym hominidem o beczkowato (a nie piramidalnie) uformowanej klatce piersiowej, która górą rozszerza się, by pomieścić płuca, a u dołu zwęża się, obejmując niewielką strefę trawienną. Mały przewód pokarmowy wystarczał do przetwarzania łatwostrawnego i wysokoenergetycznego pokarmu, jakim jest mięso, tłuszcz i szpik kostny. Miał też zęby wyraźnie mniejsze niż u australopiteków i Homo habilis, chociaż żuchwa była nadal dość masywna i pozbawiona bródki. Osiągał przeciętnie ok. 150 cm wzrostu.

Canton, USA
(12.10.1996)

Homo erectus żył w grupach rodzinnych na otwartych sawannach leśnych. Opanował zapewne krzesanie i przechowywanie ognia, uprawiał myślistwo i zbieractwo. Był twórcą kultur pięściakowych i narzędzi wykonywanych z odłupków (kultura szelska i aszelska). Razem z najstarszymi szczątkami znajdowane są jedynie proste kamienne narzędzia. Bardziej skomplikowane (dwustronnie obrobione pięściaki) zaczęły pojawiać się w warstwach liczących ok. 1,5 mln lat, ale w ciągu następnego miliona lat nie nastąpił pod tym względem właściwie żaden postęp.

Uzbekistan, Mi 443
(10.05.2002)

Indonezja, Mi 1307
(31.08.1989)

Rekonstrukcja wyglądu tzw. Homo modjokertensis oraz czaszka (Perning 1) dziecka znaleziona koło Perning, ok. 10 km na płn.-wsch. od miasta Modjokerto (wschodnia Jawa), 13 lutego 1936 roku przez Andoyo, doświadczonego zbieracza skamieniałości ze Służby Geologicznej Indii Holenderskich. Andoyo wysłał czaszkę do siedziby Służby Geologicznej, gdzie trafiła do paleontologa Gustava Heinricha Ralpha von Koenigswalda (1902–1982), który zaklasyfikował ją jako Pithecanthropus modjokertensis, a później Homo modjokertensis (obecnie zalicza się ją do gatunku Homo erectus).
Jest to geologicznie najstarsze znalezisko szczątków ludzkich na wyspie. Odkrycia dokonano w tzw. warstwach Djetis z przełomu dolnego i środkowego plejstocenu, datowanych na 1,8±0,04 mln lat, a więc jest to też najstarsze znalezisko hominidów poza Afryką. Wątpliwości budzi jedynie fakt, że próbki do datowania pobrano dopiero 60 lat po wydobyciu czaszki, a więc nie ma pewności, czy pozyskano je dokładnie z tego samego poziomu.

Indonezja, Mi 1306
(31.08.1989)

Czaszka Homo erectus Sangiran 17 odkryta w Sangiran nad rzeką Solo (środkowa Jawa) przez Towikromo 13 września 1969 roku, a opisana w 1971 przez Sastrohamidjojo Sartono jako Pithecanthropus erectus (tzw. Pithecanthropus VIII). Czaszka ta, o pojemności ok. 1000 cm3, jest datowana bardzo wcześnie, bo na ok. 1,66 mln lat temu. O ile wiek jej jest ustalony prawidłowo, to byłaby ona jednym z najstarszych znalezisk szczątków Homo erectus w Azji.
W Sangiran znaleziono też kamienne narzędzia odłupkowe, które mógł wytwarzać Homo erectus, choć są zapewne późniejsze. Mogą one dokumentować przetrwanie Homo erectus na Jawie nawet do górnego plejstocenu.

Najsłynniejszym znaleziskiem antropologicznym z terenu Jawy są szczątki tzw. „człowieka jawajskiego”. Sklepienie czaszki (Pithecanthropus I, 1891 r.) i kość udowa (1892 r.) wczesnego hominida zostały odkryte w Trinil (Trinil 2), w czasie poszukiwań przeprowadzonych w latach 1890–1892 roku przez Eugène Dubois, holenderskiego lekarza biorącego udział w wyprawie Królewskiej Holenderskiej Armii Indii Wschodnich i nazwane przez niego (w publikacji z 1894 r.) Pithecanthropus erectus (dosłownie: „małpolud wyprostowany”). Odkrycie to wywołało pod koniec XIX w. gorącą dyskusję na temat ewolucji człowieka. Przez większość naukowców człowiek jawajski został uznany za „brakujące ogniwo” łączące człowieka współczesnego z małpami.

Kuba, Mi 1282
(31.03.1967)

Kuba, Mi 4066
(30.10.1997)

Na znaczku z lewej: rekonstrukcja wyglądu Homo erectus według obrazu Zdeňka Buriana (1905–1981)

Sklepienie czaszki tzw. człowieka z Jawy (ok. 700 tys. lat temu), czyli Homo erectus erectus (dawniej Pithecanthropus erectus lub Pithecanthropus IV).

W 1887 roku holenderski lekarz Eugène Dubois, rozpoczął w holenderskich Indiach Wschodnich poszukiwania „brakującego ogniwa”. W Trinil nad rzeką Solo, w pobliżu Ngawi, na środkowej Jawie, znalazł spłaszczoną kalotę czaszki z bardzo silnym wałem oczodołowym, a także kość udową, bez wątpienia ludzką, a swoje znalezisko nazwał Pithecanthropus erectus, czyli dosłownie „małpolud wyprostowany”.

I jeszcze jedno znalezisko z tego regionu, dokonane w 1963 roku — jest to sklepienie czaszki Sangiran 10 (Pithecanthropus VI) Homo erectus erectus z warstw Trinil (młodszych od Djetis, datowanych na ok. 1,2 mln lat temu). Pojemności tej czaszki określono na 855 cm3.

Indonezja, Mi 1308
(31.08.1989)

Homo erectus pekinensis

Tzw. Homo erectus pekinensis (dawniej Sinanthropus pekinensis), człowiek z Zhoukoudian (według dawnej transkrypcji Czukutien).

Chiny, Mi 2380 A i 2380 C
(2.08.1991)

A: ząbkowanie 11:11½ (21 dziurek w poziomie)
C: ząbkowanie 11½ (22 dziurki w poziomie)

Kuba, Mi 1283
(31.03.1967)

Pekin, Chiny
(19.10.1989)

Kuba, Mi 4067
(30.10.1997)

Uzbekistan, Mi 448
(10.05.2002)

Tzw. Homo erectus pekinensis (dawniej Sinanthropus pekinensis), człowiek z Zhoukoudian (dawniej Czukutien). Stanowisko I w pobliżu tej miejscowości (40 km na płd.-zach. od centrum Pekinu) to wapienna jaskinia o szerokości 50 i głębokości ok. 175 m, do której wejście znajduje się na wysokości 50 m. W latach 1918–1927 Szwedzi Johan Gunnar Andersson i B. Bohlin oraz Austriak Otto Zdansky wydobyli stamtąd liczne zęby. Dolny ostatni przedtrzonowiec otrzymał do zbadania kanadyjski antropolog prof. Davidson Black, dyrektor ówczesnego Medical College w Pekinie, który rozpoznał jego ludzkie cechy i opisał go jako należący do nowego gatunku pitekantropa, a istotę tę nazwał chińskim człowiekiem z Pekinu — Sinanthropus pekinensis (1927 r.).
Teorię tę potwierdziły prace wykopaliskowe prowadzone przez D. Blacka, a po jego śmierci w 1934 r. kontynuowane przez niemieckiego anatoma Franza Weidenreicha i Chińczyka Pei Wenzhonga (dawniej Pei Wen-Chung). W ciągu dziesięciu lat intensywnych prac, do czasu okupacji japońskiej Chin, wydobyto obfity materiał osteologiczny, m.in. 14 częściowo lub fragmentarycznie zachowanych czaszek, 14 żuchw i ponad 100 zębów, datowanych na ok. 485–400 tys. lat temu.
W sumie do 1937 roku odkryto tu szczątki 40 osobników Sinanthropus pekinensis. W pobliżu odkryto także połupane i przepalone kości zwierzęce oraz narzędzia z kwarcytu i drobnokrystalicznego piaskowca (chopper i chopping-tool) oraz pozostałości ogromnych palenisk — sinantrop umiał więc stosować ogień, ale nie umiał go rozpalać. Obok niewielkich narzędzi kamiennych używał też tylko z grubsza obrobionych kości, ale wytwarzał również starannie wykonane ozdoby. Całość zbiorów Sinanthropus zaginęła w czasie II wojny światowej, jednak po 1949 r. podjęto dalsze badania pod kierownictwem prof. Pei Wenzhonga.

Sinantrop był zbudowany podobnie jak człowiek jawajski. Mierzył od 155 do 165 cm wzrostu. Jego czaszka była masywna i posiadała wyraźnie zaznaczone wały nadoczodołowe, ale miejsca przyczepów mięśni karku na kościach części potylicznej były słabiej wykształcone. Również żuchwa nie była tak potężna. Średnia objętości z czterech czaszek, które można było dokładnie pomierzyć, wyniosła 1055 cm3, a więc była o 172 cm3 wyższa od średniej dla czaszek Homo erectus z warstw Trinil i o 300 cm3 większa od średniej dla Homo erectus modjokertensis z warstw Djetis.

Rekonstrukcja wyglądu Homo erectus pekinensis według rysunku Akeli z 2011 roku. Na drugim planie człowiek obrabiający narzędzie kamienne (pięściak?).

Niger, Mi 2444
(30.09.2013)

Całostka (koperta) i datownik Pekin-Fangshan, Chiny
(16.08.2006)

Na ilustracji koperty i datowniku okolicznościowym rekonstrukcja wyglądu Homo erectus pekinensis oraz znalezione w jaskini Zhoukoudian (Czukutien) ozdoby i drobne narzędzia z kości i zębów.

Całostka (koperta) i kasownik Pekin, Chiny
(19.10.1989)

Na znaku opłaty i datowniku okolicznościowym (z okazji 60. rocznicy odkrycia pierwszej czaszki „małpoluda”) czaszka i rekonstrukcja wyglądu Homo erectus pekinensis oraz widok na okolice jaskini w Zhoukoudian (Czukutien).
W części ilustracyjnej grupa ludzi pekińskich podczas różnych codziennych zajęć, takich jak np. zbieranie pożywienia, spożywanie posiłków, wykonywanie narzędzi kamiennych.