E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Ryty i rysunki naskalne

Na niektórych obszarach Europy w okresie neolitu, ale przede wszystkim już w epoce brązu, istniał zwyczaj wykonywania rytów naskalnych. Są one dziś bardzo cennym źródłem wiedzy o ówczesnych wierzeniach, ale także i o niektórych aspektach codziennego życia ludzi. W rejonie Alp (np. Val Camonica, czy Monte Bégo) są to głównie sceny orki za pomocą radła zaprzęgniętego w parę zwierząt, przedstawienia zaprzęgów wołów i broni, a na obszarze południowej Skandynawii (przede wszystkim na zachodnim wybrzeżu Norwegii i wybrzeżach Szwecji, zwłaszcza w okręgu Bohuslän), gdzie od początku epoki brązu rozwijała się prężna kultura nordyjska, dochodzą do tego jeszcze liczne wizerunki długich łodzi bojowych, sań, uzbrojonych wojowników i sceny walki.

Dokładne określenie chronologii tych wizerunków jest bardzo trudne. Umożliwiają to jedynie wyobrażenia różnych przedmiotów, narzędzi i broni, znanych z badań wykopaliskowych i datowanych metodami archeologicznymi: sztyletów, bereł sztyletowych, mieczy, siekier, lur. Większość z tych rytów można łączyć z epoką brązu i czasami późniejszymi, jednak przynajmniej część z nich powstała już w późnym mezolicie i neolicie.


Norwegia

Znaczek: Norwegia 491
491
Znaczek: Norwegia 492 x
492 x
Znaczek: Norwegia 572
572
Znaczek: Norwegia 493 x
493 x
Znaczek: Norwegia 601
601
Znaczek: Norwegia 656
656
Znaczek: Norwegia 678
678
Znaczek: Norwegia 634
634
Znaczek: Norwegia 697
697
Znaczek: Norwegia 1195 I
Norwegia, Mi 1195
(23.09.1995)
Norwegia, znaczki obiegowe:
Mi 491–493 (22.04.1963), 572 (7.10.1968),
601 (16.03.1970), 634 (23.02.1972),
656 (15.02.1973), 678 (22.02.1974) i 697 (18.02.1975)
Różnice między dwoma znaczkami o nominale 100 øre:
  • Mi 601 — barwa niebieskofioletowa, ZG 13
  • Mi 656 — barwa czerwona, ZG 12¾:13¼

Renifer, waleń i pułapka na zwierzęta (?) — fragmenty rytów naskalnych z Skogerveien (gm. Drammen, okr. Buskerud), datowane na ok. 7000–6000 BC.
Na przestrzeni ok. 40 m2, na dwóch gładkich, położonych blisko siebie granitowych powierzchniach, znajduje się ok. 50 rytów. Większość z nich to wyobrażenia łosi (jeden z nich mierzy 1,75 m długości), ale jest również wieloryb (dł. 2,28 m — największy ryt na tym stanowisku), ptaki, niedźwiedzie oraz liczne nieokreślone zwierzęta. Ryty wykonane są przy pomocy cienkich, ale wyraźnych linii. Część stanowiska (Skogerveien 3 — 30 figur) jest zakryta, ale pozostałe przedstawienia są obecnie dobrze widoczne dzięki wypełnieniu rytów farbą.

Wizerunek tych trzech rytów znalazł się na 9 norweskich znaczkach obiegowych emitowanych w latach 1963–1975 w wielomilionowych nakładach (od 9,3 mln w przypadku znaczka 634, do 210,0 mln sztuk znaczka 572) i 10 całostkach z lat 1964–1979. Nic więc chyba dziwnego, że na znaczku wprowadzonym do obiegu z okazji 350-lecia Poczty Norweskiej, na którym znalazły się wzory najpopularniejszych znaczków tego kraju, można również zobaczyć (w lewym górnym rogu, na drugim planie) znajomy motyw złożony z renifera, walenia i pułapki.
Całostka Cp: Norwegia P 156 yBa
Norwegia, Mi P 156 yBa
(1979)
Całostka Cp: Norwegia P 158
Norwegia, Mi P 158
(25.02.1977)
Całostka - sekretnik: Norwegia K 37a
Norwegia, Mi K 37a
(17.08.1973)
Całostka - sekretnik: Norwegia K 39
Norwegia, Mi K 39
(14.05.1975)
Całostka - sekretnik: Norwegia K 40 I
Norwegia, Mi K 40 I
(17.06.1975)
Całostka Cp_rv: Norwegia P 130 II Całostka Cp: Norwegia P 130 II
Norwegia, Mi P 130 II (dwie strony kartki pocztowej z opłaconą odpowiedzią)
(2.03.1965)
Całostka Cp_rv: Norwegia P 157 Całostka Cp: Norwegia P 157
Norwegia, Mi P 157 (dwie strony kartki pocztowej z opłaconą odpowiedzią)
(4.11.1975)
Znaczek: Norwegia 1210
Norwegia, Mi 1210
(18.04.1996)
Kasownik: Alta, 17.06.1991
Fragment rytów naskalnych z Hjemmeluft/Jiepmaluokta w Alta (gm. Alta, okr. Finnmark), przedstawiający m.in. człowieka z łosiem (myśliwego?, szamana?) oraz dwóch ludzi w łodzi: łucznika i człowieka z tarczami (ok. 4–3 tys. lat BC). Cały panel na którym występują te ryty (tzw. Bergbukten IV B) ma rozmiar 20×26 m.

W obrębie miejscowości Alta znajduje się znaczne skupisko rysunków naskalnych. Pierwsze odkryto przypadkowo w 1972 roku. Od tego czasu zinwentaryzowano około 5000 rysunków w czterech różnych miejscach, najwięcej, bo ok. 3000, w Hjemmeluft/Jiepmaluokta, ok. 4 km od centrum Alta. Wizerunki te tworzone były przez wiele tysięcy lat. W ich tworzeniu można wyróżnić 4 główne fazy: 4200–3300, 3300–2200, 2200–1200 i 1200 BC–do początku n.e.). Ryty wykonywano zawsze w pobliżu brzegu morskiego. Ponieważ obszar Skandynawii ciągle podnosi się, a poziom morza opada, najstarsze rysunki (z fazy 1) znajdują się obecnie na wysokości ok. 23–25 m n.p.m. Od 1985 roku stanowisko to znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Alta, Norwegia
(17.06.1991)
Zeszycik znaczkowy: Norwegia 1632 MH 149 Zeszycik znaczkowy_rv: Norwegia 1632 MH 149
Norwegia, Mi 1632
i MH 149 (23.11.2007)
Ryty skalne u ujścia fjordu Alta stanowią największy zbiór tego typu w północnej Europie. Najstarsze datowane są na okres 4200–3600 BC, a najmłodsze na ok. 100 BC–200 AD. Ryty na Storsteinen (duży kamień) w Bossekop, na zachód od Alta, zostały dostrzeżone przypadkowo w 1973 roku, kiedy postanowiono usnąć wielki głaz zajmujący ogrody dwóch domów. O odkryciu powiadomiono muzeum w Tromso. Głaz po lewej stronie był nietknięty i teraz ma stałe miejsce w jednym z ogrodów. Naliczono na nim ok. 500–600 figur, wyrytych bardzo blisko siebie, a czasem i częściowo jedna na drugiej. Renifery, pojedynczo i w dużych stadach, są zwierzętami przedstawianymi zdecydowanie najczęściej. Są to renifery z dwiema i czterema nogami, z pojedynczymi i podwójnymi rogami oraz pary złożone z renifera i kobiety w ciąży. Wiele z rytów przedstawia sceny polowania.
Reniferowi na znaczku został dodany tylko czerwony nos. Ryty naskalne z Alta są standardowym motywem stosowanym przez pocztę norweską w czwartej emisji znaczków personalizowanych.
Alta, Norwegia
(23.06.1984)
Pięć reniferów — fragment rytów naskalnych z okolic położonej w pobliżu Alta miejscowości Karasjok (gm. loco, okr. Finnmark), nazywającej się w wersji lapońskiej Káráąjohka.
Káráąjohka/Karasjok, Norwegia
(15.07.2013)
Norwegia, Mi 537
(8.02.1966)
Narciarz — ryt naskalny (dł. ok. 65 cm) znajdujący się w Tro na wyspie Rødøya (gm. Alstahaug, okr. Nordland), odkryty ok. 1930 roku. W 1993 r. określono jego wiek na ok. 3343–2939 BC, a tym samym jest to najstarsze znane przestawienie ikonograficzne ukazujące człowieka na nartach.
Kasownik: Bratysława, 12.02.1994
Bratysława 1, Słowacja
(12.02.1994)
Kasownik: Tro, 1.06.1993
Tro, Norwegia
(1.06.1993)
Kasownik: Kristiansand S, 9.10.1992
Kristiansand S, Norwegia
(9.10.1992)

Kasownik: Seul, 16.04.1997
Seul, Korea Południowa
(16.04.1997)
Kasownik: Mi i Rana 6.04.1997
Mi i Rana, Norwegia
(6.04.1997)

Ryt z Tro stał się wzorem dla piktogramów identyfikujących poszczególne dyscypliny podczas XVII Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Lillehammer w 1994 r., jak te trzy przykładowe poniżej.
Kasownik: Lillehammer, 13.02.1994 Kasownik: Lillehammer, 13.02.1994 Kasownik: Lillehammer, 13.02.1994
Lillehammer, Norwegia
(13.02.1994)

Szwecja

Kasownik: Näsaker, 11.07.1976 Kasownik: Näsaker, 16.07.1978 Kasownik: Näsaker, 5.07.1987
Kasownik: Näsaker, 7.07.1991 Kasownik: Näsaker, 9.07.1995 Kasownik: Näsaker, 7.07.1996
Zeszycik znaczkowy_rv: Szwecja MH 56 (19.06.1976) Zeszycik znaczkowy: Szwecja MH 56 (19.06.1976)
Näsåker, Szwecja
(11.07.1976, 16.07.1978, 5.07.1987, 7.07.1991, 9.07.1995, 7.07.1996)
W latach 40. XX wieku w trakcie budowy zapory i elektrowni wodnej na rzece Ångermanälven odkryto ryty naskalne. Uznano je za tak cenne, że elektrownię przeniesiono nieco dalej na północ.
Stanowisko Nämforsen w Näsåker (Ångermanland, reg. Västernorrland) jest jednym z największych skupisk sztuki naskalnej w północnej Europie. Ok. 2300 różnych figur i linii zostało wykutych na terenie skalistych wysepek Notön, Brådön, Laxön i przyległym brzegu rzeki. Najstarsze zostały prawdopodobnie wykonane ok. 4200 BC, według wykonanych przez pracowników Uniwersytetu Umeå w 2003 r. analiz wypełniającej ryty farby koloru ochry, ale barwnik ten mógł też zostać tam umieszczony w trakcie późniejszych obrzędów kultowych, a więc ryty mogą być jeszcze starsze!
Szwecja, Mi 945–949 MH 56
(19.06.1976)
Łoś i pies — ryt naskalny (ok. 3000 BC) ze skalnej płyty Lillforshällen w Nämforsen, na lewym brzegu rzeki Ångermanälven, zaraz za zaporą elektrowni wodnej w Näsåker (Ångermanland, reg. Västernorrland).
Szwecja, Mi 2015
(21.08.1997)
Znaczek: Szwecja 396
396
Znaczek: Szwecja 431
431
Znaczek: Szwecja 397
397
Znaczek: Szwecja 398
398
Znaczek: Szwecja 432
432
Znaczek: Szwecja 399
399
Znaczek: Szwecja 433
433
Znaczek: Szwecja 400
400
Znaczek: Szwecja 528
528
Szwecja, znaczki obiegowe Mi 396–400 (8.11.1954),
431–433 (1.06.1957) i 528 (12.10.1964)
Pięć przedstawień naskalnych: ryba, pies, wojownik w rogatym hełmie grający na lurze, jeleń i łódź z wojownikiem trzymającym włócznię ponad głową — stylizowane ryty naskalne z Tanum (ok. 1500 BC) w północnym Bohuslänie (gm. Tanum, reg. Västra Götaland) i z Glösabäcken (gm. Krokom, reg. Jämtland), ze skały zwanej Glösaristningarna. Znajduje się tam ok. 45 przedstawień łosi i innych zwierząt kopytnych, z których część wewnątrz ciał ma zaznaczone narządy wewnętrzne. Czas powstania tych rytów szacuje się na ok. 4000–3000 BC.
Na terenie Bohuslänu znajduje się ok. 1500 stanowisk z rytami naskalnych, z tego 350 grup rytów w okolicach Tanum (najważniejsze to: Aspeberget/Tegneby, Fossum, Kallsängen, Litsleby, Södra Ödsmål, Torsbo i Vitlycke). Sztuka naskalna południowej Skandynawii datowana jest generalnie na środkową i młodszą epokę brązu (ok. 1800–500 BC). Jedynie wyjątkowo chronologię poszczególnych rysunków można zawęzić w oparciu o datowanie przedstawionych na rytach przedmiotów.
Dokumentację petroglifów z Backa Brastad koło Tanum sporządził po raz pierwszy miejscowy nauczyciel Peder Alfssön. Nie wiadomo dokładnie kiedy ją wykonał, ale do Archiwum Kopenhaskiego trafiła ona w 1627 roku i jako taka stanowi najstarszą na świecie znaną kopię sztuki naskalnej.
Trzy łosie — fragment rytów naskalnych z Glösabäcken (gm. Krokom, reg. Jämtland), ze skały zwanej Glösaristningarna, po raz pierwszy opisanej w 1685 r. Znajduje się tam ok. 45 przedstawień łosi i innych zwierząt kopytnych, z których część wewnątrz ciał ma zaznaczone narządy wewnętrzne (tzw. styl rentgenowski). Czas powstania rytów szacuje się na ok. 4000–3000 BC.
Nälden, Szwecja
(1.08.1976)
Dwa łosie, jeleń, świnia i pies — różne ryty naskalne z Blomskog (gm. Årjäng, reg. Värmland), ze stanowisk 100 i 146 (na datowniku znajdują się ryty z paneli B12, C2 i D14). Leżą one nad jeziorem Nedre Blomsjön, w pobliżu granicy z Norwegią. Ryty, znajdujące się na stromym skalnym klifie i dostępne jedynie drogą wodną, odkryto w połowie lat 70. XX wieku, a w 1994 roku zostały zainwentaryzowane i objęte ochroną konserwatorską. Rozmiary poszczególnych przedstawień zwierząt dochodzą do jednego metra.
Årjäng, Szwecja
(23.06.1990)

Finlandia

Blok: Finlandia 1470-1472 w bloku 21
Finlandia, Mi 1470–1472 w bloku 21
(15.02.1999)
Z okazji 150. rocznicy opublikowania „Kalevali” — fińskiego eposu narodowego — poczta tego kraju wprowadziła do obiegu blok zawierający trzy znaczki. Przedstawiono na nich różne przedmioty pochodzące z czasów (IX–XI w.), w których prawdopodobnie można by osadzić akcję „Kalevali”.
Jednak tereny obecnej Finlandii były zamieszkałe przez ludzi już dużo wcześniej. Stąd też na marginesie bloku umieszczono wyobrażenie rytów naskalnych z Uittamonsalmi (prow. Itä-Suomen, reg. Etelä-Savo, ok. 8 km na płd.-wsch. od Ristiina w Karelii) — łosi, łodzi i ludzi.
Na tym stanowisku znajdują się cztery oddzielne grupy rytów (razem 22 figury), odkryte przez Jorma E. i Mikko Setälä. Odległość między skrajnymi grupami I i IV wynosi 200 m. W grupie II (przedstawionej na bloku) dominują postacie łosi, ale jest też kilka wizerunków ludzi (w tym jeden człowiek z rogami) i łodzi. Charakterystycznym dla tej grupy jest rysunek łosia o czterech nogach (na samej górze bloku), choć z reguły zwierzęta te przedstawiano w uproszeniu, zaznaczając ich przednie i tylne kończyny tylko pojedynczymi liniami.
Rysunki z Uittamonsalmi datowane są na ok. 4000–1000 lat BC. Tereny Finlandii zamieszkiwała wtedy ludność kultury ceramiki grzebykowej, praktykująca zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo. Prawdopodobnie jej właśnie należy przypisać autorstwo tych malowideł, wykonanych czerwoną ochrą na pionowych skalnych klifach wznoszących się nad jeziorami, które były wtedy najważniejszymi szlakami komunikacyjnymi.
Blok: Finlandia 1906-1907 w bloku 49
Finlandia, Mi 1906–1907 w bloku 49
(27.03.2008)
Astuvansalmi — naturalna skała przypominająca kształtem ludzką twarz (lewa połowa bloku). Wyrasta pionowo z wody przy brzegu jeziora Yövesi na wysokość 30 m, około 16 km na od ESE kościoła w miejscowości Ristiina (reg. Etelä-Savo). Znajdujące się na niej malowidła wykonane są czerwoną ochrą na gładkiej, nieco ukośnej powierzchni skały, na powierzchni o szerokości 16,5 m i wysokości 5,5 m. Składa się na nie około 80 różnych przedstawień: łosi, ludzi, dłoni i łodzi. Malowidła te powstawały zapewne przez długi czas, dlatego część z nich nakłada się na starsze wizerunki. Na terenie Finlandii znanych jest obecnie ponad 90 stanowisk z malarstwem naskalnym. Malowidła z Astuvansalmi są najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupą przedstawień.
Malowidła Astuvansalmi datowane są w odniesieniu do historii wielkiego systemu wodnego jeziora Saimaa. Ze względu na podnoszenie się poziomu gruntu system ten miał trzy różne kanały wypływu wody. Przed wytworzeniem się ostatniego — rzeki Vuoksi (ok. 3800 BC) — mogły powstać tylko najwyżej położone malowidła, ale po wykształceniu się tego odpływu poziom wody gwałtownie opadł o 2,5 m, a ok. 1000 lat później spod wody wyłoniła się terasa położona u stóp skały. Znajdujące się na skale Astuvansalmi malowidła musiały więc powstać w okresie między ok. 3800 a 2200 lat BC. W maju 2001 roku malowidła skalne zostały udokumentowane przy pomocy różnych metod fotograficznych (w różnym oświetleniu, z różnych rodzajów folii, a przez zastosowanie fotogrametrii).

Rosja

Całostka Cp: Rosja Całostka Cp_rv: Rosja
Rosja, całostka
(2010 r.)
Petroglify znad Morza Białego (Republika Karelia), z SW wybrzeża Zatoki Oneskiej.
Po raz pierwszy ryty naskalne zostały odkryte w 1848 roku, gdy Constantin von Grewingk (1819–1887), estoński geolog i mineralog, konserwator zbiorów mineralogicznych Carskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, został wysłany w celach badawczych przez Akademię Nauk i Towarzystwo Ekonomiczne z Sankt Petersburga do Gubernii Archangielskiej i Ołonieckiej. W jednej z wsi nad jeziorem Onega usłyszał on historię o „diabelskich znakach” znajdujących się na półwyspie Biesov Nos, na SE brzegu Onegi. Udał się tam i zobaczył właśnie petroglify. Identyczne występują także na skalistych wyspach jeziora (w sumie ok. 800). Późniejsze badania wykazały, że podobne przedstawienia ciągną się aż po wybrzeże i wyspy Morza Białego (ponad 2000). Były one wykonywane przy pomocy ostrych narzędzi metodą piktażu (młotkowania, punktowego wykuwania) na powierzchni wygładzonych przez lodowce skał. Motywami rytów były: sylwetki ludzi (w tym ludzi na nartach), ssaków, ptaków, ryb, gadów, ponadto znaki i łodzie. Karelskie petroglify, zaliczane do kręgu sztuki arktycznej, powstały w okresie neolitu i są datowane na ok. 2 tys. lat BC.

Austria

Całostka Cp: Austria P 451
Austria, Mi P 451
(1978/1980)
W części ilustracyjnej: ryt naskalny przedstawiający spiralę/labirynt (?) z Warscheneck, szczycie (2388 m n.p.m.) w paśmie Totes Gebirge, części Północnych Alp Wapiennych (Ld. Górna Austria).
Jeszcze pół wieku temu H. Kühn twierdził, że obszar między Skandynawią i północnymi Włochami jest pozbawiony stanowisk ze sztuka naskalną. Nie zmieniało tego obrazu kilka znanych już od lat 30. XX w. rytów naskalnych z „Hexenwand” koło Hallein i z Bluntautal koło Golling. Dopiero pod koniec lat 50. w Alpach Wschodnich odkryto większą liczbę przejawów sztuki naskalnej, np. w 1957 r. w „Höll” w rejonie Warscheneck (szczyt 2388 m n.p.m.), a następnie na Reinfalzalm koło Bad Ischl i w Notgasse w Alpach Ennstalskich. Ukierunkowane poszukiwania terenowe doprowadziły w następnych latach do wielu dalszych odkryć. Dzisiaj znanych jest już kilkaset miejsc z tysiącami rytów. Stanowiska ze sztuką naskalną rozciągają się między Tyrolem a Dolną Austrią, jednak ponad 90% wszystkich występuje w Północnych Alpach Wapiennych na terenie austriackich landów Salzburg, Górna Austria i Styria.
Jeździec na koniu — jeden rytów naskalnych prezentowanych w otwartym 16 czerwca 1979 roku Österreichisches Felsbildermuseum w Spital am Pyhrn. Instytucja ta zajmuje się różnego rodzaju rytami naskalnymi z terenu Wschodnich Alp, Kienbachklamm, Felsbilder Höll, Carschenna i Val Camonica z obszaru Austrii, Szwajcarii i północnych Włoch. Większość z tych rytów datowanych jest na epokę brązu, lub nawet żelaza, jednak przynajmniej część z nich może pochodzić też z epoki kamienia.
Spital am Pyhrn, Austria
(16.06.1979)

Włochy

Kasownik: Dorgali, 27.03.1999
Dorgali, Włochy
(27.03.1999)
Ryty naskalne z jaskini Bue Marino w Dorgali (prow. Nuoro, reg. Sardynia).
Jaskinia ta, o długości blisko 5 km, dostępna jest najłatwiej drogą morską (obecnie najlepiej z portu Cala Gonone). Odkryta została w latach 50. XX w. i niemal natychmiast udostępniona do zwiedzania. Jej duże i majestatyczne wnętrze składa się z dwóch głównych korytarzy (dla turystów udostępniona jest tylko licząca ok. 900 m długości część południowa) bogatych w stalaktyty, stalagmity i inne przykłady szaty naciekowej. Można tu zobaczyć też jedno z największych na świecie (ponad 1 km2 powierzchni) podziemnych słonych jezior, a ponadto kilkanaście rytów z okresu neolitu, przedstawiających postacie ludzkie, w pozach zbliżonych do tanecznych.
Frankatura mechaniczna: Capo di Ponte, 2.02.1984
Capo di Ponte, Włochy
(2.02.1984)
Logo Centro Camuno di Studi Preistorici, którego założycielem w 1964 r. i wieloletnim dyrektorem był Emmanuel Anati, z wizerunkiem rytów na panelu nazwanym Capitello dei Due Pini (= Kapitel Dwóch Sosen), o wymiarach 0,74×1,30 m, z Paspardo w Val Camonica, na którym przedstawiono symbol korony słonecznej, 5 miedzianych sztyletów, kilka poziomych linii, 2 berła sztyletowe oraz jelenia. Panel jest datowany (wg schematu chronologicznego opracowanego przez De Marinisa) na fazę III A1 sztuki naskalnej w tej dolinie, tj. ok. 2900–2400 BC, a jego powstanie wiązane jest z ludnością eneolitycznej kultury Remedello.
Frankatura mechaniczna: Campobasso, 28.09.2008
Campobasso, Włochy
(28.09.2008)
Val Camonica to dolina w Alpach Lombardzkich, z charakterystycznymi, ukształtowanymi przez lodowce, krajobrazami górnego biegu rzeki Oglio, na północ od jeziora d'Iseo (prow. Brescia, Włochy). W latach 1914–1964 odkryto tam ok. 30 tys. zdobień naskalnych, ale pierwsza publikacja na ten temat, autorstwa Waltera Laenga, ukazała się już w 1909 r. Wszystkie rysunki wykute są (a właściwie wymłotkowane) na gładkiej powierzchni wypolerowanych przez lodowce skał piaskowca. Zdobienia występują na odcinku długości ok. 40 km, w dolnej partii środkowej części doliny, między szczytami Concarena i Pizzo Badile Camuno.
W 1964 na terenie Val Camonica założono archeologiczny park badawczy i rozpoczęto nowe badania (prowadzi je Centro Camuno di Studi Preistorici). Obecnie w całej dolinie znanych jest 75 stanowisk ze sztuką naskalną, na których naliczono łącznie ok. 200 tysięcy rytów (szacuje się, że jest ich tutaj ok. 300 tysięcy).
Kasownik: Boario Terme, 27.03.1999
Boario Terme, Włochy
(18.09.1972)
Najważniejsze z nich to:
  • Naquane w Capo di Ponte — największe skupisko rytów — na 104 skałach znajdują się tutaj liczne przedstawienia z epoki żelaza, m.in. czterokołowy wóz pokazany na znaczku Włoch z 2009 r. (Mi 3285),
  • Cemmo — z licznymi wyobrażeniami miedzianych sztyletów typowych dla kultury Remedello (rysunki stąd opublikowano już w 1909 r.),
  • Luine — odkryte w 1955 r., z wieloma rytami z epoki brązu,
  • Paspardo: skały Vite — z obrazami z okresu eneolitu i epoki żelaza, Valle — z wizerunkami wojowników z epoki żelaza, Dos Sottolajolo, Roccia degli Spiriti (= Skała Ducha) — z rysunkami z eneolitu, Capitello dei Due Pini — ze słynnym panelem z okresu eneolitu),
  • Foppe di Nadro — rysunki stóp, wojowników i broni z epok brązu i żelaza),
  • Bedolina — rysunki topograficzne z epoki żelaza,
  • Seradina — m.in. skała nr 12 ze sceną orki,
  • Corni Freschi di Darfo — broń z okresu eneolitu,
  • Sellero i Sonico — rysunki topograficzne, znaki, koncentryczne koła, promienie, meandry, itd.
Datowanie rytów naskalnych jest zawsze bardzo trudne. W przypadku Val Camonica sytuację poprawia ogromna ilość i znaczne zróżnicowanie tych wyobrażeń, m.in. wielu typów broni i narzędzi znanych z badań wykopaliskowych. Najstarsze ryty w Val Camonica pochodzą z okresu epipaleolitu (I faza sztuki naskalnej w Val Camonica) i są to nieliczne wizerunki łosi i jeleni (np. Luine). Dla neolitu (II faza, ok. 3400–2900 BC) charakterystyczne są motywy topograficzne i spirale (np. stan. Luine, Paspardo, Vite i Dos Sottolajolo). Na okres eneolitu (faza III A1 — kultura Remedello: 2900–2400 BC i III A2 — kultura pucharów dzwonowatych: 2400–2200 BC) datowane są wizerunki trójkątnych sztyletów z rękojeściami zakończonymi półksiężycowato, ludzi (np. tańczących mężczyzn i kobiet) o liniowych (faza III A1) lub trójkątnych (faza III A2) korpusach, jeleni i świń, sceny orki wołami, broni (topory) oraz symboli słońca (np. stanowiska Borno, Ossimo, Darfo, Foppe di Nadro, Cemmo, Paspardo). Z epoki brązu pochodzą wyobrażenia broni (np. włóczni) i narzędzi (faza III B: 2000–1600 BC), orantów (kobiet i mężczyzn) z rękami i nogami ułożonym w kształcie litery „U” (faza III C: 1500–1200 BC) lub w kształcie litery „L” (faza III D: 1200–800 BC) w Luine, Foppe di Nadro, Naquane. Jednak 80% wszystkich przedstawień naskalnych pochodzi z epoki żelaza, a w przedstawieniach uzbrojenia można odnaleźć wpływy m.in. kultury mykeńskiej i etruskiej (fazy IV 1–3). Część z rytów jest też datowana na okres panowania rzymskiego (fazy IV 4–5), średniowiecza i czasy nowożytne.
W 1979 r. tutejsze malowidła naskalne i petroglify zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Kasownik: Lugagnano, 12.09.1992
Lugagnano, Włochy
(12.09.1992)
Widok na Monte Baldo, grzbiet górski długości blisko 30 km w paśmie Prealpi Gardesane, w Alpach Wschodnich, na wschód od jeziora Garda. Jego najwyższy punkt (Cima Valdritta) położony jest na wysokości 2218 m n.p.m.
W 1980 r. M. Pasotti odkrył na stokach Monte Baldo, pomiędzy miejscowościami Malcesine i Garda (prow. Werona, reg. Wenecja Euganejska), na skałach wygładzonych przez lodowiec, rysunki naskalne, tzw. obrazki benaceńskie (termin utworzony od łacińskiej nazwy jeziora — Lacus bencus) przedstawiające krzyże w okręgu, koncentryczne kwadraty, dlonie ludzkie, postacie ludzi i zwierząt, wężowate linie, tarcze słoneczne, labirynty i inne wzory geometryczne.

Francja

W zachodniej części Alp, zwanych Alpami Nadmorskimi, leżącej na terytorium Włoch, Francji i Monako, po francuskiej stronie granicy, znajduje się Park Narodowy Mercantour. Tutaj, na wysokości od 2000 do 2800 m n.p.m., na powierzchni 12 km2 wokół szczytu Mont Bégo (wł. Monte Bego, 2872 m n.p.m.) odkryto ogromną ilość rysunków z epoki brązu, datowanych na lata 1800–1500 BC, choć najstarsze mogą sięgać neolitu. Najliczniejsze ich zespoły występują w dwóch dolinach po francuskiej i włoskiej stronie granicy: Vallée Merveilles i Val Fontanalba (=Biała Fontanna). Wszystkie wizerunki wykonane są w charakterystycznej technice „dziobania”, czyli za pomocą wielu drobnych uderzeń, raz przy razie, ostrym narzędziem. Dzięki temu skuwano zwietrzałą czerwonobrunatną warstwę wierzchnią odsłaniając o wiele jaśniejszą skałę pod spodem.

W sumie na ok. 4 tysiącach skał zainwentaryzowano blisko 100.000 wyobrażeń, a zadanie to zapoczątkował (ok. 16.000 rytów) angielski botanik Clarence Bicknell (w latach 1881—1918), choć już w 1460 roku Pierre de Monfort opisał istnienie tutaj wizerunków „diabłów i tysięcy demonów”. Pracę C. Bicknella kontynuował w latach 1927–1942 Carlo Conti, który skatalogował 35.000 rytów oraz podzielił cały obszar ich występowania na 21 stref, oznaczonych rzymskimi liczbami. W trakcie tych badań odkrył tu również ceramikę pochodzącą z czasów od neolitu „kardialnego” aż po wczesną epokę brązu.

Pradziejowe „dziobane” figury (w przeciwieństwie do występujących też tutaj rytych, liniowych, pochodzących z czasów starożytnych i późniejszych) można podzielić na trzy grupy: 1) postacie z rogami (80% wszystkich rytów), z reguły są to przedstawienia bydła, 2) wizerunki broni (7,5%), najczęściej sztyletów i bereł sztyletowych, 3) „mapy” (12,5%), czyli figury zbliżone do kwadratów lub przypominające mapy, stąd zwane „topograficznymi”.

Kasownik: Tende, 5.10.1970
Tende, Francja
(5.10.1970)

Dla datowania tych przedstawień naskalnych duże znaczenie mają dość wierne wyobrażenia broni. Dzięki temu można wiązać twórców większości z tych rysunków z ludnością kultury Polada, występującej we wczesnym i środkowym okresie epoki brązu na terenie północnych Włoch, głównie na Nizinie Nadpadańskiej i sięgającej do Piemontu, choć jej wpływy docierały również na teren południowej Francji.

Pierwsza pisemna wzmianka o tych rytach pochodzi z 1460 r., kiedy to podróżnik Pierre de Montford donosił w liście do swojej żony o tysiącach przedstawień demonów i diabłów, jakie zobaczył wyryte na skałach Vallée des Marveilles.

Dwa woły w jarzmie — jeden z wielu rytów naskalnych znajdujących się na stokach Mont Bégo w Parku Narodowym Mercantour we Francji.
Monako, Mi 1897
(8.02.1989)
Kasownik: Tende, 7.04.1997 Kasownik: Tende, 19.10.2001
Tende, Francja
(7.04.1997 i 19.10.2001)
Znaczek: Monako 1896
Monako, Mi 1896
(8.02.1989)
„Czarownik” — inny z rytów naskalnych z Mont Bégo w Parku Narodowym Mercantour.
Różne bliżej nieokreślone narzędzia (?) i „Naczelnik” — dwa ryty naskalne ze stoków Mont Bégo koło Tende (dep. Alpes-Maritimes, reg. Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże).
Monako, Mi 1898 i 1899
(8.02.1989)

Tende, Francja
(Tende, 24.10.1989)
„Pajac” i „Chrystus” — dwa kolejne ryty naskalnych ze stoków Mont Bégo w Parku Narodowym Mercantour.
Monako, Mi 1900 i 1901
(8.02.1989)

Andora

Fragment geometrycznych rytów naskalnych ze skały Roc de les Bruixes (Skała Czarownic) znajdującej się w lesie koło wsi Prats (parafia Canillo). To największa grupa rytów znana z terenu Andory. Badania prowadził tu archeolog Lluís Díez-Coronel i Montull, a ich wyniki opublikował w roczniku „Bajo Aragón. Prehistoria”.
Andora (poczta francuska), Mi 464
(14.03.1994)

Hiszpania

Kasownik: Atapuerca, 15.03.2004
Burgos, Hiszpania
(15.03.2004)
Kasownik: Burgos, 14.01.2004
Burgos, Hiszpania
(14.01.2004)
Fragment rytów naskalnych z Galería del Sílex — długiego na 920 m korytarza w kompleksie jaskiń Cueva Mayor-Cueva del Silo w Sierra de Atapuerca (prow. Burgos, reg. Kastylia-León), odkrytego przez speleologów w 1972 roku. Galeria została zamknięta zaraz po odkryciu rytów i malowideł naskalnych, aby nie dopuścić do ich zniszczenia oraz zakłócenia warstw spągowych tej wyjątkowej krasowej sali. W latach 70. i 80. XX wieku w trakcie badań archeologicznych znaleziono tu wiele wytworów z krzemienia i kości, kości zwierząt domowych i dzikich, naczyń glinianych oraz szczątki przynajmniej 25 ludzi. Świadczą one o wykorzystywaniu jaskini od neolitu po późną epokę brązu.
Ryty i malowidła naskalne dostrzeżono we 53 różnych miejscach, określanych jako panele. Ich tematyka obejmuje głównie przedstawienia geometryczne (linie proste, równoległe, kratki, zygzaki, linie faliste, drzewiaste, grzebieniowate, itp.), rzadziej schematyczne postacie ludzi i zwierząt. Datowanie poszczególnych rysunków oparte jest na charakterystyce kulturowej materiału ceramicznego i związkach między zdobnictwem naczyń a sztuką naskalną. Stylistyka przedstawień zmieniała się począwszy od wykonywanych w neolicie schematycznych przedstawień ludzi i zwierząt, aż po zupełnie abstrakcyjne kompozycje linijne z późnej epoki brązu. Najwcześniejsze daty radiowęglowe metodą (AMS) dla rysunków wykonanych węglem drzewnym odpowiadają późnemu eneolitowi (2378±93 BC), a nieco późniejsze (np. 2060±65 BC) można łączyć już ze wczesną epoką brązu.
Kasownik: Llanes, 25.07.2015
Llanes, Hiszpania
(25.07.2015)
Kasownik: Oviedo, 5.05.1974
Oviedo, Hiszpania
(5.05.1974)
Ryt naskalny, tzw. el Ídolo de Peña Tú (ok. 4000 BC), z miejscowości Puertas de Vidiago (gm. Llanes, prow. i wsp. Asturia).
Tutaj, na szczycie wzniesienia będącego zachodnim zakończeniem Sierra Plana de la Borbolla, znajduje się samotna skała wapienna, w kształcie grzyba o dwóch kapeluszach umieszczonych jeden nad drugim. Od strony wschodniej, w miejscu osłoniętym przez dolny „kapelusz” znajdują się trudno czytelne dziś malowidła wykonane czerwona farbą (sylwetki ludzi, czworonożne zwierzęta, kropki itp.) oraz lepiej zachowane ryty — sztylet i stylizowana postać ludzka, począwszy od pierwszych badań archeologicznych w 1914 r. nazywana „el Ídolo”. Wszystkie te przedstawienia są częściowo zniszczone przez wykute w czasach chrześcijańskich krzyże, mające „oswoić” to pogańskie miejsce. Dobrze zachowany idol ma wysokość 110 cm i wyobraża człowieka ubranego w długą suknię lub tunikę ozdobioną liniami prostymi i zygzakami, kończącą się u dołu czymś w rodzaju frędzli. Ze szczegółów anatomicznych człowieka widoczne są tylko oczy, nos i lewa stopa (bosa).
Panuje przekonanie, że ryt ten przedstawia jakiegoś wybitnego człowieka (zwłoki owinięte w szaty pogrzebowe?) pochowanego w najbliższej okolicy, np. u stóp skały lub w pobliskich dolmenach przykrytych nasypami ziemnymi, który znajduje się tu ok. 50. Obecność niepokazanego na datowniku wizerunku sztyletu, znajdującego się w pewnej odległości po prawej stronie idola, zbliżonego kształtem do sztyletów miedzianych kultury pucharów dzwonowatych, pozwala ustalić czas powstania rytów na koniec neolitu lub ewentualnie na wczesną epokę brązu.
Kasownik: Jaén, 7.10.1971
Jaén, Hiszpania
(7.10.1971)
Postać kobieca — fragment czerwonego malowidła naskalnego z doliny rzeczki Quiebrajano koło wsi Otíñar w Sierra de Jaén (prow. Jaén, Andaluzja), datowane na okres eneolitu. Całe malowidło przedstawia dwie kobiety z głowami przystrojonymi ozdobami, jelenia i kilka znaków geometrycznych.
W dolinie Otíñar znajduje się siedem skupisk miejsc występowania malowideł, składających się od jedego do kilku schronisk skalnych lub niewielkich jaskiń:
  • Conjunto Rupestre del Cerro del Frontón (Abrigo del Cerro del Frontón I, Abrigo del Cerro del Frontón II, Abrigo del Cerro del Frontón III, Abrigo del Cerro del Frontón IV, Abrigo del Cerro del Frontón V, Abrigo del Cerro del Rajón),
  • Conjunto Rupestre del Cerro Veleta (Cueva de los Herreros I y II, Abrigo del Poyo de la Mina, Cueva de los Soles, Abrigo del Cerro Veleta),
  • Conjunto Rupestre del Peñón de la Bríncola (Cueva de la Higuera I y II, Cueva del Plato I, II y III),
  • Conjunto Rupestre del Barranco de la Cañada (Abrigo de la Cantera, El Covarrón I),
  • Conjunto Rupestre del Barranco de la Tinaja (Cueva del Toril / Cueva de Estoril, Abrigo del Barranco de la Tinaja I y II, Abrigo del Barranco de la Tinaja III, Abrigo del Barranco de la Tinaja IV),
  • Conjunto Rupestre de las Vegas Altas (Abrigo del Poyo del Ventorrillo),
  • Conjunto Rupestre del Poyo del Gallego (Abrigo de la Rinconada de los Acebuche).

Polska

Kasownik: Ostrowiec Świętokrzyski 1, 26.09.2008 Kasownik: Ostrowiec Świętokrzyski 1, 21.07.2012
Ostrowiec Świętokrzyski 1, Polska
(26.09.2008 i 21.07.2012)
Portret Jana Samsonowicza, geologa i paleontologa z Państwowego Instytutu Geologicznego, który odkrył w Krzemionkach 19 lipca 1922 roku kompleks neolitycznych kopalń krzemienia (zwanego od specyficznego ubarwienia pasiastym) oraz przedstawienie figuralne (rysunek wykonany węglem drzewnym) ze ścianki jednego z filarów komory szybu nr 2, odkryte w 1959 roku w czasie badań prowadzonych przez Tadeusza Żurowskiego. Ukazuje ono postać ludzką o rozłożonych w geście modlitewnym rękach (tzw. orant), stojącą przed stołem lub ołtarzem. Alternatywna interpretacja rysunku, jako bogini („Wielkiej Matki”) siedzącej na stołku/tronie, nie wydawała się T. Żurowskiemu trafna.
W Krzemionkach Opatowskich na powierzchni 300 hektarów zachowanych jest co najmniej 700 szybów (całkowitą ich liczbę szacuje się na ok. 4000), których głębokość waha się od 2 do blisko 12 m. Od ich dna (w przypadku kopalń filarowo-komorowych i komorowych) odchodzą promieniście poziome chodniki o wysokości 0,55–1,0 m. Kompleks ten funkcjonował w okresie neolitu i we wczesnej epoce brązu (III–pocz. II tys. BC), a główny okres eksploatacji kopalni związany był z ludnością neolitycznych kultur pucharów lejkowatych i amfor kulistych, kiedy to z tego pięknie ubarwionego krzemienia wykonywano głównie gładzone siekiery, które rozchodziły się na obszarze o promieniu ponad 500 km.