E-mail E-mail
Antropogeneza i archeologia na znakach pocztowych

Domy i osady

Tematyka osadnictwa pradziejowego wyjątkowo rzadko bywa wykorzystywana do ilustrowania materiałów filatelistycznych ze względu na trudność przedstawienia jej w zwięzłej, ale i jednocześnie czytelnej postaci graficznej, ale i tutaj można znaleźć coś ciekawego (niestety — trzeba było posiłkować się aż znaczkami Korei Północnej).


Rodzina wewnątrz domu skupiona wokół paleniska, na którym w garnku gotuje się jedzenie. Na marginesie znaczka dwa naczynia gliniane oraz przekrój przez szałas.
Korea Północna, Mi 3297 A i B
(1.06.1992)
Sceny z życia ludzi w okresie neolitu: powrót z polowania z upolowanym dzikiem oraz grupa ludzi przy palenisku przed chatą, na terenie osady.
Korea Północna, Mi 3084
(21.02.1990)
Znaczek: Kreta 26
Kreta, Mi 26
(15.02.1905)
Znaczek: Grecja 278
Grecja, Mi 278
(06.1923)
Znaczek: Saint Vincent i Grenadyny - Bequia 388
Saint Vincent i Grenadyny (Bequia), Mi 388
(16.08.2004)
Znaczek: Grecja 755
Grecja, Mi 755
(15.02.1961)
Znaczek: Laos 1974 A
Laos, Mi 1974 A
(1.12.2005)
Tzw. pałac Minosa (widok ogólny ruin i częściowo zrekonstruowane wejście północne) w Knossos (nomos Heraklion, reg. Kreta)? Istniejący ok. 2000–1400 p.n.e. pałac był wielokrotnie przebudowywany i odbudowywany (głównie ok. 1700, 1600 i 1450 p.n.e.) i zajmował obszar ok. 180×130 m. Do czasów dzisiejszych zachowały się przede wszystkim piwnice i pomieszczenia parterowe, odkopane przez Arthura Evansa w latach 1899–1905.

Pod pałacem, już podczas badań wykopaliskowych A. Evansa, a kontynuowanych w latach 1957–1960 i 1969–1970 przez J. D. Evansa, odkryto osadę z okresu schyłku mezolitu i oraz neolitu, w której od samego początku występują szczątki udomowionych roślin i zwierząt (owcy/kozy). Świadczą one o utrzymywaniu kontaktów z preceramicznymi społecznościami neolitycznymi zamieszkującymi w VIII–VI tys. BC wybrzeża Syrii, południowej Anatolii i Cypru neolitu preceramicznego. Kierunek wschodni napływu różnych elementów kulturowych potwierdzają także znaleziska obsydianu pochodzącego z wyspy Melos.
Zeszycik znaczkowy_rv: Wielka Brytania 562 + 1257 w MH 97 Zeszycik znaczkowy: Wielka Brytania 562 + 1257 w MH 97
Wielka Brytania, Mi 562 + 1257 w MH 97
(10.09.1991)
Najstarsze znaleziska tego typu znajdowały się w warstwie X, zalegającej na szczycie wzgórza Kephala, datowanej radiowęglowo (3 daty) od 8050±180 bp (BM-124) ≈ 6997±262 BC do 7740±140 bp (BM-436) ≈ 6650±177 BC. W młodszych warstwach (IX–V) zanotowano rozrost przestrzenny tego osadnictwa, zaliczanego już do fazy I wczesnego neolitu i datowanego (6 dat) na czas od 7570±150 bp (BM-272) ≈ 6417±154 BC do 6140±150 bp (BM-274) ≈ 5059±185 BC. Warstwa IV (wczesny neolit II) przypada na lata (3 daty) od 5967±41 bp (BM-719) ≈ 4846±54 BC do 5680±150 bp (BM-279) ≈ 4539±152 BC, warstwa III (środkowy neolit, 3 daty) od 5892±91 bp (BM-718) ≈ 4754±116 BC do 5522±88 bp (BM-580) ≈ 4361±88 BC, warstwa II (i niedatowana radiowęglowo warstwa I) łączona jest już z późnym neolitem, a jej wiek określono (3 daty) na lata od 5806±124 bp (BM-717) ≈ 4657±135 BC do 5534±76 bp (BM-579) ≈ 4380±69 BC.
Znaczek: Cypr 1110
Cypr, Mi 1110
(2.10.2007)
Widok fragmentu odsłoniętej części neolitycznej osady (ok. 7000–5800 BC) w Hoirokoitia (Χοιροκοιτία, także Choirokoitia lub Khirokitia) na południu Cypru (dystrykt Larnaka / Λάρνακα).
Hoirokoitia to osada z okresu neolitu preceramicznego, zamieszkała od VII do IV tys. BC, jedno z najważniejszych stanowisk prahistorycznych we wschodniej części Morza Śródziemnego, w 1998 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Odkrył je Porphyrios Dikaios, który przeprowadził tu badania wykopaliskowe trwające 6 sezonów w latach 1934–1946. Badania archeologiczne przerwała interwencja wojsk tureckich w 1974 r., a ponownie podjęła je w 1977 r. ekspedycja francuska.
Stanowisko usytuowane jest na niewielkim wzgórzu, którego stoki z trzech stron opadają do doliny rzeki Maroniou, 6 km od południowego wybrzeża wyspy. Osadę otaczał mur kamienny o grubości 2,5 m i wysokości przynajmniej 3 m. Zabudowa składała się z ok. 60 masywnych kolistych kamiennych budowli, tzw. tholoi (θόλοι), ustawionych bardzo blisko siebie. Ich średnica zewnętrzna wynosiła od 2,3 do 9,2 m, a wewnętrzna tylko 1,4–4,8 m. Początkowo przypuszczano, że wszystkie dachy miały kształt kopulasty, ale ostatnio odkryto dachy płaskie. Przynajmniej część budynków posiadała piętra. Można sądzić, że dom jednej rodziny składał się z kilku budowli skupionych wokół wspólnego dziedzińca.
Osadę zamieszkiwało równocześnie ok. 300–600 osób (wg innych ustaleń nawet 1000). Zajmowali się rolnictwem i hodowlą zwierząt. Uprawiano głównie zboża, ale zbierano także orzeszki pistacjowe, figi, oliwki i śliwki. Znaleziono tu także kości jelenia, owcy, kozy i świni. Wykonywano też narzędzia z niewystępującego na Cyprze obsydianu.
Umieralność wśród noworodków była bardzo wysoka, a średnia długość życia wynosiła ok. 22 lat. Mężczyźni dożywali 35, a kobiety 33 lat. Mieszkańcy osady swoich zmarłych chowali pod podłogami domów, dzięki czemu towarzyszyli oni swoim krewnym w codziennym życiu.
Osada została z nieznanych powodów opuszczona ok. 6000 BC. Dopiero 1500 lat później pojawiła się tu ludność grupy Sotira (Σωτήρα).
Blok: Cypr Północny 373-374 w bloku 13 Ruiny w Ayios Epiktitos Vrysi / Çatalköy (Cypr Północny 373) Mieszkaniec Ayios Epiktitos Vrysi (Cypr Północny 374) Ayios Epiktitos Vrysi (Cypr Północny 373-374 w bl. 13)
Cypr Północny, Mi 373–374 w bloku 13
(16.05.1994)
Ruiny imponujących rozmiarami kamiennych domów (osiągały one do 7 m głębokości!) neolitycznej osady ze stanowiska Vrysi, położonego na nadmorskim klifie w Agios Epiktētos (Ἀγιος Επἰκτητος, tur. Çatalköy), na północnym wybrzeżu Cypru (dystrykt Kirenia / Κερύvεια, tur. Gırne). Osada była zamieszkana ok. 5250–3000 BC, kiedy to zniszczyło ją trzęsienie ziemi. Jej mieszkańcy byli zapewne przybyszami z Cylicji w Anatolii.
Badania archeologiczne w latach 1969–1973 przeprowadzili archeolodzy i studenci z uniwersytetów w Glasgow i Birmingham, jednak zostały one przerwane inwazją turecką w 1974 roku. W trakcie prac wykopaliskowych znaleziono tu ok. 62 tys. fragmentów malowanych naczyń, narzędzia z obsydianu i krzemienia, kości licznych zwierząt domowych (świni, owcy, kozy, psa i kota), a także inne przedmioty, jak np. pierścionki ze złota. Sensacją było też odkrycie dowodów znajomości uprawy oliwek i najstarszych śladów wykorzystywania winorośli.

Na drugim znaczku neolityczny mieszkaniec tej osady oraz jego instrumentarium narzędziowe: siekiery kamienne (oraz sposób ich umocowania w stylisku), zapewne kamienne żarno i inne przedmioty.

Na marginesach bloku wyobrażono wiele innych narzędzi z okresu neolitu: igły, haczyki do wędek, siekiery kamienne, a także sztylet z miedzi, pierwszego — obok złota — metalu, jaki nauczył się obrabiać człowiek.
1,5 km na południe od Gordes (dep. Vaucluse, reg. Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże) znajduje się osada złożona z kamiennych domów przypominających kształtem ule, tzw. borie, zbudowanych bez zaprawy z płasko łupanych kawałków wapienia. Grubość ścian przekracza jeden metr. W górnej części zbliżają się one do siebie, tworząc tzw. fałszywą kopułę. Pierwsze tego typu budowle wznoszono już w neolicie, kiedy okoliczna ludność zajmowała się m.in. pozyskiwaniem surowca krzemiennego, ale tradycja ich budowy przetrwała aż do początków XIX wieku! W okresie nowożytnym budowle te pełniły funkcję schronisk dla pasterzy lub chorych na dżumę. Osada bories w Gordes składa z 12 domów i jest to obecnie ich największe skupisko, choć w okolicy tego miasta znajdowało się pierwotnie ok. 350 bories, a w całym regionie Vaucluse i Luberon ponad 3 tysiące.
Gordes, Francja
(7.08.1970, 29.10.1971, 1.03.1982 i 21.07.1989)
Znaczek: Czechosłowacja 1639
Znaczek: Słowacja 538
Czechosłowacja, Mi 1639
(25.07.1966)

Słowacja, Mi 538
(9.06.2006)
Znaczek: Czechosłowacja 3022 Znaczek: Czechosłowacja 3023
Czechosłowacja, Mi 3022–3023
(16.10.1989)
Cztery widoki zamku Devín, ulokowanego w strategicznym punkcie, u ujścia rzeki Morawy do Dunaju.
Najstarsze osadnictwo w tym miejscu jest datowane na okres neolitu. Swą osadę wzniosła tu ludność kultury ceramiki promienistej, zwanej też kulturą badeńską. Odkryto tu ponadto ślady osadnictwa celtyckiego plemienia Bojów, a w II w. Rzymianie wznieśli stanicę wojskową, mocno rozbudowaną (odkryto pozostałości świątyń i cmentarzysko) za cesarza Walentyniana I (364–375).
W średniowieczu znajdował się tu jeden z najstarszych, obok Nitry i Bratysławy, grodów wielkomorawskich, będący stołeczną siedzibą księcia Rościsława (846–870). Tutaj bronił się on przed najazdem króla Ludwika Niemca w 864 roku (o tym fakcie wspomina pierwsza pisemna wzmianka o grodzie). W XIII wieku zbudowano tu kamienny zamek, wielokrotnie później przebudowywany, którego ruiny można oglądać do dziś.
Kasownik: Verona, 29.04.1989
Werona, Włochy
(29.04.1989)
Rysunkowa rekonstrukcja neolitycznej osady na wzgórzu św. Piotra — najstarsze ślady osadnictwa na terenie Werony.
Wzgórze św. Piotra jest obszarem bogatym w zabytki z różnych okresów. Najwcześniejsze ślady pobytu ludzi stwierdzono w południowej jego części, wzdłuż przebiegu bulwaru nad rzeką Adygą. Od początku IV tys. BC rozpowszechniania się kultura naczyń z czworokątnym wylewem, zdobionych w stylu geometrycznym, linearnym, który następnie przechodzi w styl meandrowo-spiralny. Pod koniec neolitu (kon. IV tys. BC) pojawiają się tu grupy migrantów z południowej Francji, osiedlające się w miejscu, gdzie obecnie znajduje się zamek. Powstaje tu wtedy pierwsza osada złożona z kamiennych domów, zabezpieczona umocnieniami przed corocznymi wylewami Adygi.
Kasownik: Hrubieszów 1, 3.05.1961
Hrubieszów 1
(3.05.1961)
Nr 61027 wg katalogu A. Myślickiego.
Projekt i wykonanie: Władysław Piątak z Hrubieszowa, z inicjatywy Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego
Ten datownik to prawdziwe „dwa w jednym” — nie tylko ogłasza on „1000 lat Państwa Polskiego” (co odpowiednio ilustruje rysunek bramy średniowiecznego grodu), ale także „Czterdzieści wieków Gródka n/Bugiem”. Czterdzieści wieków, to 4 tysiące lat, a więc w przybliżeniu zapewne rok 2000 BC. Spróbujmy odgadnąć, jakie wydarzenie zainspirowało autora tego kasownika?

Osadnictwo ludzkie na terenie Gródka Nadbużnego (bo i tak ta miejscowość jest często nazywana) pojawiło się już bardzo wcześnie, bowiem odkryto tu osadę ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej, a więc najstarszych rolników na terenie ziem polskich, i to z bardzo wczesnej fazy jej rozwoju, tzw. zofipolskiej (od m. Zofipole, gm. Igołomia-Wawrzeńczyce, pow. Kraków), której początek można datować na ok. 4600–4500 bc (ok. 5450 BC). Ludzie nie tylko tu żyli, ale i umierali, o czym przekonuje obecność dość nietypowego dla tej społeczności grobu ciałopalnego. Pochowany w nim zmarły został spalony wraz z naczyniami, w których złożono zapewne ofiarowane mu dary grobowe.
Następni mieszkańcy Gródka byli przedstawicielami tzw. kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki biało malowanej. Niektórzy zmarli pochowani na niewielkim cmentarzysku z tego czasu byli wyposażeni już nawet w przedmioty z miedzi (np. do grobu 4–5 letniego dziecka włożono ozdoby w postaci skrętów z tego metalu), zwłoki innych posypywano ochrą, a jeden miał głowę nakrytą dużą misą.
Już z początków epoki brązu pochodzi skupisko stanowisk kultury strzyżowskiej (od m. Strzyżów, gm. Horodło, pow. Hrubieszów). Są to m.in. groby, w których zmarli chowani byli w pozycji wyprostowanej na plecach, albo skurczonej na boku, także parami. Na drogę pośmiertną ofiarowywano im najczęściej od 2 do 3 naczyń, ozdoby z muszli i kości (np. zawieszki, klamry do pasa), a także narzędzia z kości i krzemienia (np. grociki).

Jednak najsłynniejszych odkryć archeologicznych na terenie Gródka dokonano na rozległej lessowej osadzie ludności kultury pucharów lejkowatych. Wiek tego dużego neolitycznego osiedla był początkowo określany, zgodnie z panującą wtedy powszechnie opinią, właśnie na ok. 2000 lat p.n.e. Dopiero zastosowanie do datowania znalezisk archeologicznych metody węgla 14C, zwane niekiedy „rewolucją radiowęglową w archeologii”, doprowadziło do zmiany wielu poczynionych wcześniej ustaleń. Stało się tak także w przypadku Gródka, dla którego uzyskano datę: 5050±160 BP, tj. ok. 3863±165 BC.
Osada ludności „pucharowej” w Gródku składała się z rozległego majdanu, wokół którego stały solidne domy o wym. ok. 7,20×3,50 m, wzniesione z drewnianych belek oraz prętów grubo oblepionych gliną. Regułą było, że jeden z narożników takiego domu zajmował kopulasty piec ozdobiony dekoracyjnym gzymsem. W jego pobliżu znajdowały się naczynia zasobowe oraz żarna. W drugim końcu chaty umieszczano z reguły warsztaty tkackie. W obrębie tej osady obrabiano też miedź, o czym świadczą nie tylko znalezione tu przedmioty z tego surowca, ale przede wszystkim żużle miedziane. Upadek osiedla w Gródku wiąże się z nagłym pożarem, który strawił całą zabudowę, a został spowodowany najprawdopodobniej jakimś nieprzyjacielskim najazdem.
Naturalnej wielkości rekonstrukcja słupowej chaty neolitycznej znajdująca się w Steinzeitpark Dithmarschen — Archäologisch-Ökologisches Zentrum Albersdorf. To dom ludności kultury pucharów lejkowatych typu Flögeln (ok. 3200 BC), odkryty na stanowisku „Im Örtjen” we Flögeln (Kr. Cuxhaven, Dolna Saksonia).
Niemcy (RFN), znaczek personalizowany
(2013 r.)
Znaczek: Wyspy Alandzkie 90
Wyspy Alandzkie, Mi 90
(16.08.1994)
Szałas i łódź przy brzegu — fragment rekonstrukcji osady neolitycznej w Langbergsöda, gm. Saltvik (wykonanej przez archeologów z Åland Museum Department).
Najstarsze osadnictwo ludzkie na Wyspach Alandzkich, datowane aktualnie na ok. 5100 BC, miało charakter sezonowy. Były to myśliwskie obozowiska zakładane przez zamieszkujących tereny dzisiejszej Finlandii przedstawicieli kultury ceramiki grzebykowej, zajmujących się myślistwem, rybołówstwem i polowaniem na foki. Ze względu na wody topniejącego lodowca skandynawskiego poziom Bałtyku był wtedy znacznie wyższy od obecnego, jednak wokół Orrdalsklint (najwyżej położony ponkt na Wyspach Alandzkich: 129 m n.p.m.) istniała już wyspa o średnicy kilku kilometrów, stąd też powstające w tamtych czasach osady leżą obecnie na wysokości ok. 55 m n.p.m. Daty radiowęglowe z dwóch stanowisk w okolicach Langbergsöda (Östra Jansmyra I i Vargstensslätten II) wskazują, że ludność „grzebykowa” zamieszkiwała ten teren już w latach ok. 5100–4880 BC (do datowania wykorzystano organiczne pozostałości na 6 fragmentach ceramiki), natomiast trzecie stanowisko (Östra Jansmyra I) jest sporo młodsze — ok. 3860–3740 BC (te daty uzyskano dla fragmentów skorupek orzechów laskowych). Ceramikę z tych osad można zaliczyć do wczesnego odcinka starszej fazy kultury ceramiki grzebykowej, określanej jako Ka I:1 lub ceramika typu Sperrings.
Obchodzona w 1995 roku 100. rocznica pierwszych badań archeologicznych w Sărata-Monteoru (okr. Buzău, Wołoszczyzna) związana jest w pierwszym rzędzie z rozległą osadą położoną na wzgórzu Cetățuia (Cytadela), będącą stanowiskiem eponimicznym ważnej kultury z epoki brązu. Na obszarze tej miejscowości znajduje się też rozległe cmentarzysko słowiańskie z VI–VII w., na którym odkryto ponad 1500 bogato wyposażonych grobów ciałopalnych, popielnicowych i jamowych. Najstarsze ślady osadnictwa ludzkiego na tym terenie sięgają jednak okresu eneolitu — we wschodniej i płd.-wsch. części wsi odkryto osady kultury Aldeni II-Stoicani.
Rumunia, Mi U 1759
(1995 r.)
Znaczek: Irlandia 2219
Irlandia, Mi 2219
(20.04.2017)
Znaczek: Irlandia 2220
Irlandia, Mi 2220
(20.04.2017)
Eamhain Mhacha (Co. Armagh) i Rathcroghan (Co. Roscommon) — dwie siedziby irlandzkich królów. Jednak najstarsze ślady pobytu ludzi w tych miejscach pochodzą już z okresu neolitu (ok. 4000–2500 BC). W Eamhain Mhacha znaleziono tylko jedną jamę i ślady spalenizny, a ponadto duże fragmenty co najmniej 19 naczyń glinianych oraz narzędzia krzemienne, w tym drapacze i siekiery.

Osady palafitowe

Rekonstrukcja fragmentu osady palafitowej Lagozza.
Liczące 4 hektary powierzchni bagno Lagozza (nazwa pochodzi od słowa lagass, oznaczającego w używanym w Lombardii dialekcie niezbyt duże zbiorniki wypełnione błotem i torfem) położone jest ok. 1 km na płn.-zach. od centrum miejscowości Besnate (prow. Varese, reg. Lombardia), koło osady Centenate. Tę osadę neolityczną odkryto przypadkowo w 1877 roku, podczas wydobywania torfu na polecenie hrabiego Carlo Ottavio Cornaggia-Castiglioni.
Besnate, Włochy
(11.11.2001)
Kasownik: Unteruhldingen, 6.12.1945
Unteruhldingen, Niemcy
(6.12.1945)
Kasownik: Unteruhldingen, 18.11.1969
Unteruhldingen, Niemcy
(18.11.1969)
Kasownik: Uhldingen-Mühlhofen 2, 3.06.1986
Uhldingen-Mühlhofen 2, Niemcy
(3.06.1986)
Frankatura mechaniczna: Uhldingen-Mühlhofen, 22.05.1984
Uhldingen-Mühlhofen, Niemcy
(22.05.1984)
Frankatura mechaniczna: Uhldingen-Mühlhofen, 12.03.1992
Uhldingen-Mühlhofen, Niemcy
(12.03.1992)
Frankatura mechaniczna: Uhldingen-Mühlhofen 2, 28.11.1984
Uhldingen-Mühlhofen 2, Niemcy
(28.11.1984)

Rekonstrukcja osad palafitowych (słupowych, nawodnych) w Pfahlbaumuseum Unteruhldingen w Uhldingen-Mühlhofen nad Jeziorem Bodeńskim (Badenia-Wirtembergia). To muzeum-skansen składa się z kilku powstałych w różnym czasie części, dokumentujących łącznie osadnictwo ludzkie nad Jeziorem Bodeńskim w okresie od ok. 4000 do 850 BC:
  • Redschachen/Schussenried — rekonstrukcja neolitycznej osady (ok. 4000 BC) palafitowej złożonej z dwóch domów (jest to najstarsza część muzeum, zbudowana w 1922 r.),
  • Hornstaad i Arbon — rekonstrukcja dwóch niedużych budowli neolitycznych (ok. 3900 BC) stojących na brzegu jeziora (1996 i 1998 r.), w których obecnie wykonuje się różne eksperymenty archeologiczne,
  • Sipplingen — rekonstrukcja ufortyfikowanej osady neolitycznej (ok. 3250–3000 BC), złożonej z sześciu osobno stojących nawodnych budynków, połączonych małymi pomostami (1938–1940 r.)
  • Unteruhldingen — rekonstrukcja pięciu budynków z epoki brązu (975–850 BC) stojących na wspólnej platformie (1999–2002 r.)
  • Buchau — idealistyczna rekonstrukcja osady z epoki brązu (ok. 1050–850 BC) — 5 budowli, piec garncarski i piec do wytopu brązu, wzniesione na wspólnej nawodnej platformie (1923–1931 r.).
Całostka Cp: Austria P 296
Austria, Mi P 296
(1935 r.)
Miejscowość Mondsee (Bez. Vöcklabruck, Ld. Oberösterreich) i jezioro o tej samej nazwie (widok w kierunku SE), w głębi widoczny jest szczyt Schafberg (1782 m n.p.m.).
To tam, nad brzegiem jeziora, istniała osada palafitowa, badana wykopaliskowo już w XIX wieku. Dała ona nazwę kulturze Mondesee, zajmującej w latach ok. 3770–3200 BC położony na północ od Alp obszar Salzkammergut. W rozwoju tej kultury wyróżnia się 4 fazy chronologiczne, identyfikowane na podstawie typologii ceramiki.
Typową techniką zdobniczą tej ceramiki był ścieg bruzdowy wypełniany białą inkrustacją. Spotykane są też elementy ornamentacyjne świadczące o kontaktach z kulturą Cham i może Altheim. Jednym z argumentów na rzecz traktowania kultury Mondsee, jako grupy kultury pucharów lejkowatych są narzędzia kamienne, takie jak różne typy siekieromłotów (np. topory o guzikowatym obuchu), w zasadzie identyczne w obu tych ugrupowaniach. Ludność kultury Mondsee znała metalurgię miedzi, o czym świadczą znaleziska tygielków (ale eksploatacja miejscowych złóż miedzi jest dyskusyjna). Podstawowymi zwierzętami hodowlanymi było niskorosłe, niewielkich rozmiarów bydło i świnie. Uprawiano pszenicę i jęczmień oraz m.in. len i mak.

Osady obronne

Prahistoryczna osada obronna na wzgórzu Borscht w Schellenberg (gm. loco), jednym z kilku w tej miejscowości (inne to Schneller, Malanser, Lutzengütle), na których stwierdzono istnienie osadnictwa różnych grup ludzkich już od okresu neolitu.
Archeologiczne badania wykopaliskowe przeprowadzono w czasie dwóch kampanii w latach 1935–1936 i 1947–1951. To obronne z natury wyniesienie było zasiedlone już przez ludność kultury Rössen, a następnie Pfyn i Horgen. Później istniały tutaj także osady z wczesnej epoki brązu i celtycka.
Lichtenstein, Mi 320
(26.11.1953)
Kasownik: Poysdorf, 7.01.1983
Poysdorf, Austria
(7.01.1983)
Falkenstein-Schanzboden między Poysdorf i Falkenstein (Bezirk Mistelbach, Dolna Austria), to osada obronna ludności kultury lendzielskiej (nazwa pochodzi od miejscowości Lengyel na Węgrzech), ok. 4500 BC otoczona kolistymi umocnieniami złożonymi z potrójnego systemu wałów i fos o średnicy 400 m. Osada istniała ok. 100–200 lat, po czym została opuszczona (datownik upamiętnia wystawę „6000 lat Schanzboden i 400 lat praw targowych Poysdorf”.
Najsłynniejszym znaleziskiem pochodzącym z Schanzboden jest zdobiona malowaniem ceramiczna figurka kobieca (wys. ok. 13 cm), tzw. Wenus z Schanzboden zu Falkenstein.
Zbiory: Weinstadtmuseum, Poysdorf.
Całostka Ck: Austria U 30
Austria, Mi U 30
(5.05.2005)
Na znaku opłaty tej koperty przedstawiono schematyczny plan jednego z ok. 40 zarejestrowanych na terenie Dolnej Austrii monumentalnych obiektów drewniano-ziemnych oraz rekonstrukcję wyglądu bramy prowadzącej do jego wnętrza. Tego typu umocnienia wznoszone były przez ludność kultury lendzielskiej w różnych częściach Europy Środkowej, m.in. także na ziemiach polskich, w okresie ok. 4900–4500 BC. Składały się one najczęściej z kilku (1–4) koncentrycznych ciągów fos i wałów ziemnych z palisadami o w przybliżeniu kolistym kształcie (stąd ich nazwy: czeska — rondel i niemiecka — Kreisgraben, Kreisgrabenanlagen). Ich dokładne przeznaczenie nie jest znane. Wewnątrz z reguły brak śladów zabudowy mieszkalnej, stąd przypisuje się im najczęściej funkcję kultową (miejsca obrzędów religijnych), socjalną (place zebrań, sądów, narad), ekonomiczną (miejsca wymiany towarów — jarmarki) albo rzadziej refugialną (schronieniową, na wypadek jakiegoś zagrożenia zewnętrznego).
Najbardziej znane tego typu obiekty na terenie Austrii znajdują się w Kamegg (dwa rowy o średnicy 144 m i 76 m o szerokości 4–6 m i głębokości 3–4 m, datowane radiowęglowo na ok. 4800–4500 BC), Glaubendorf (trzy rowy, z których zewnętrzny ma średnicę 112 m), Hornsburg (dwa obiekty, z których jeden składa się z dwóch, a drugi z trzech rowów) i w Immendorf, złożony z trzech rowów.
Całostkę tę wprowadzono do obiegu z okazji otwarcia w Klein Wetzdorf zorganizowanej przez władze krajowe Dolnej Austrii wystawy „Geheimnisvolle Kreisgräben” poświęconej tym interesującym obiektom neolitycznym oraz skansenu archeologicznego w Heldenberg, gdzie wzniesiono rekonstrukcję takiego założenia obronnego, a także czterech neolitycznych domów słupowych.
Znaczek: Wielka Brytania 3990
Wielka Brytania, Mi 3990
(17.01.2017)

Maiden Castle Hill Fort koło Dorchester (hr. Dorset, Anglia) to największe na terenie Anglii grodzisko (powierzchnia 19 ha) otoczone kilkoma pierścieniami wałów i fos, wzniesione ok. 400 BC, badane wykopaliskowo w latach 1934–1937 i 1985–1986.
Najstarsze osadnictwo w tym miejscu pojawiło się jednak już ok. 3550 BC, kiedy to we wschodniej części wzgórza powstał rondel (causewayed), a ok. 3400 BC wzdłuż grzbietu tego wzniesienia zbudowano długi grobowiec ziemny.
Kasownik: Cucuteni, 15.06.1980
Cucuteni, Rumunia
(15.06.1980)
Jedna z najważniejszych osad eneolitycznych w rejonie Nadczarnomorza znajduje się w Cucuteni (okr. Iaşi, Mołdawia rumuńska), na stanowisku Cetăţuia. Odkryta została w 1884 r. przez Teodora T. Burada, nauczyciela i folklorystę z Iaşi, i była badana wykopaliskowo przy współpracy z Nicolae Beldiceanu, Grigore Buţureanu i George Diamandi. Była to wyżynna osada o rozmiarach ok. 100×160 m, otoczona podwójnym rowem obronnym. Od nazwy miejscowości ludność zamieszkującą tę osadę nazwano kulturą Cucuteni. Liczne stanowiska tej kultury znane są z terenu wschodniej Rumunii i Mołdawii, a w południowo-zachodniej Ukrainie występowała pokrewna kultura trypolska (od miejscowości Трипілля pod Kijowem).
Już w 1889 roku, na kongresie archeologicznym w Paryżu (10. Congrès international d'anthropologie et d'archéologie préhistorique), wyniki badań w Cucuteni zostały docenione przez największe ówczesne autorytety naukowe Europy (m.in. H. Schliemann, J. Evans, O. Montelius, G. de Mortillet).
Znaczek: Grecja 107
Grecja, Mi 107
(25.03.1896)
Znaczek: Grecja 1513
Grecja, Mi 1513
(28.04.1983)
Widok współczesny i rekonstrukcja pierwotnego wyglądu Akropolu w Atenach (widok od strony zachodniej).

U stóp północno-zachodniego narożnika Akropolu (na tych znaczkach z lewej, u dołu), przy źródle Klepsydry, znajduje się ok. 20 różnej głębokości otworów po studniach kopanych w tym miejscu od neolitu. Ślady osadnictwa stwierdzono także na szczycie Akropolu, który jest okazałą wapienną skałą wznosząca się do 90 m powyżej otaczającego terenu. Ma nieregularną, zbliżoną do owalu formę o długości 270 m i szerokości 156 m, o dłuższej osi położonej na linii wschód-zachód. Stoki północny, wschodni i zachodni są bardzo strome i urwiste, a jedyna wygodniejsza droga dotarcia na szczyt prowadzi od strony zachodniej, a więc znajdująca się tam osada neolityczna, choć pozbawiona umocnień, była broniona tylko siłami natury.
Węgry, Mi 4786 w bloku 279
(14.04.2003)

Osady megalityczne

Znaczek: Hiszpania 4145
Hiszpania, Mi 4145
(6.07.2006)
Kasownik: Almeria, 5.07.2006
Almería, Hiszpania
(5.07.2006)
Kasownik: Madrid, 6.07.2006
Madryt, Hiszpania
(6.07.2006)
Umocniona brama w Los Millares (prow. Almería, reg. Andaluzja, 17 km od Almería), eneolitycznej osadzie obronnej z III tys. BC (daty 14C dla fortów wynoszą od 2903±136 BC do 2355±78 BC: BM-2537, a tolos nr 19 datowany jest na 3088±180 BC: KN-72) znanej z umocnień złożonych z fos i potężnych murów wzmocnionych bastionami i wieżami (4 linie umocnień i 13 późniejszych fortów), eponimicznej dla kultury o tej samej nazwie.

Los Milares, kultura eneolityczna występująca w III tys. BC (ok. 3000–2150 BC) na Półwyspie Iberyjskim, jeden z głównych ośrodków rozwoju metalurgii miedzi (trójkątne sztylety, płaskie siekiery i ozdoby, spotyka się tu również wyroby ze złota i srebra) w zachodniej Europie, które dzięki kontaktom handlowym docierały do rozległych terenów zachodniej i południowej Europy.
W osadach występowały domy koliste, prostokątne lub wieloboczne na fundamencie kamiennym. Wznoszono kamienne groby pod kurhanowym nasypem, składające się z okrągłej komory krytej pozorną kopułą, do której prowadził krótki korytarz wejściowy. Wśród ceramiki oprócz naczyń jajowatych występują też puchary dzwonowate, a także naczynia z rytymi motywami przedstawiającymi oczy, które rozprzestrzeniły się aż po zachodnią Francję i występowały nawet na terenie Bretanii. Liczne spotykane są schematyczne figurki antropomorficzne, wykonywane z kości lub kamienia, także zdobione motywem oczy.
Znaczek: Wielka Brytania 3988
Wielka Brytania, Mi 3988
(17.01.2017)

Kasownik: Skara Brae, 18.07.1995
Skara Brae, Wielka Brytania
(18.07.1995)
Znaczek: Wielka Brytania - Szkocja 99
Wielka Brytania - Szkocja, Mi 99
(8.11.2007)

Skara Brae to najlepiej zachowane osiedle neolityczne, znajdujące się na zachodnim wybrzeżu głównej wyspy Orkadów, Mainland. Ze względu na wyjątkowe znaczenie historyczne tego miejsca Skara Brae zostało wpisane w roku 1999 na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Do roku 1850 osiedle to znajdowało się pod wydmami zatoki Skaill. Następnie zostało częściowo odkryte przez silne wiatry i sztormy. Prace archeologiczne prowadzone przez Vere'a Gordona Childe'a w latach 1928–1930 doprowadziły do całkowitego odsłonięcia osady. Składała się ona z 8 kamiennych jednoizbowych domów (kwadratowych lub podłużnych z zaokrąglonymi narożnikami) połączonych brukowanymi kamieniami uliczkami. Osada posiadała nawet prymitywny system kanalizacji. Każde z domostw miało ok. 40 m2 powierzchni. Duża izba wyposażona była w znajdujące się pośrodku kamienne palenisko oraz kamienne sprzęty, takie jak łóżka, stoły i skrzynie. Osiedle było zamieszkałe w latach ok. 3100–2500 BC. Później, zapewne na skutek zmian klimatu, zostało ono porzucone przez mieszkańców. Opuszczone domy przykryte zostały warstwami śmieci, co wiązało się prawdopodobnie z jakimś obrzędem religijnym.
Ilustrowany aerogram prezentujący trzy pradziejowe stanowiska archeologiczne z terenu Szkocji: 1) Callanish, 2) Jarlshof i 3) Skara Brae:
  1. Krąg 12 menhirów (3000–2000 BC) w Callanish na wyspie Lewis i grociki. Callanish, stanowisko na zachodnim wybrzeżu wyspy Lewis (Hebrydy). Do kręgu złożonego z 12 pionowo ustawionych kamieni (menhirów) o wysokości prawie 5 m prowadzi aleja o długości 82 m.
  2. Fotografia lotnicza przedstawiająca widok osady w Jarlshof, pochodzącej z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, ale trwającej aż po czasy Wikingów, oraz ryt z przedstawieniem statku.
  3. Osada megalityczna Skara Brae (3000–2500 BC) na Orkadach — na kolejnych zdjęciach pokazano: a) wnętrze domu, b) widok całej zrekonstruowanej osady, c) wejście do domu, a także d) żarno nieckowate z leżącym na nim rozcieraczem.
Wielka Brytania, Mi LF 146
(18.07.1995)

Jaskinie

Kasownik: Wielka Wieś, 20.04.1998
Wielka Wieś, Polska
(20.04.1998)
Jaskinia Wierzchowska Górna znajduje się na lewym zboczu górnej części doliny Kluczwody w masywie Berdo, w miejscowości Wierzchowie, gm. Wielka Wieś, pow. krakowski. Jest drugą pod względem długości jaskinią na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W pobliżu znajduje się także Jaskinia Wierzchowska Dolna, znana też jako Jaskinia Mamutowa. Jaskinia Wierzchowska powstała w wapieniach górnojurajskich i stanowi przykład podziemnej formy krasowej. Posiada trzy otwory wejściowe skierowane na północny zachód. Jaskinia ma złożony system korytarzy i komór o łącznej długości ok. 975 m. Panuje w nich stała temperatura ok. 7,8 °C. Hala Wielka Dolna znajdująca się w tej jaskini należy do największych na Jurze.
Pierwsze wzmianki o jaskini pochodzą z 1853 roku. Obszar ten był badany przez Jana Zawiszę (w latach 1871–1873), Gotfryda Ossowskiego (lata 1884–1886), Magdalenę Mączyńską i Ewę Rook (1970 r.) oraz Różę Mycielską (1974 r.). Ich prace potwierdziły istnienie intensywnego osadnictwa w tym regionie już w okresie neolitu. Znaleziono tu fragmenty naczyń i figurek antropomorficznych, narzędzia krzemienne i kamienne, z kości i poroża oraz ślady po ogniskach dokumentujące wielokrotne pojawianie się tu ludzi z kultury ceramiki wstęgowej rytej, kilku grup kultury lendzielskiej, kultury pucharów lejkowatych, kultury ceramiki promienistej i kultury ceramiki sznurowej. W namulisku jaskini natrafiono także na kości niedźwiedzi jaskiniowych, hien oraz innych zwierząt występujących na tym obszarze w okresie plejstocenu.
Jaskinia Wierzchowska jako jedna z pierwszych jaskiń w Europie została przystosowana do obsługi ruchu turystycznego. Otwory zabezpieczono drewnianą palisadą, wewnątrz zainstalowano oświetlenie z chińskich lampionów oraz przygotowano przewodników. Dzisiaj Jaskinia Wierzchowska jest najdłuższą w Polsce przystosowaną do zwiedzania. Oświetlona trasa turystyczna (dł. 700 m) prowadzi krętym Przesmykiem Długim przez Salę z Kotłami i Hotelik do największej komory jaskiniowej, Sali Balowej i dalej do Sali Człowieka Pierwotnego. Ściany i stropy komór pokryte są skromną szatą naciekową.
Kasownik: Píñar, 1.05.1999
Píñar, Hiszpania
(1.05.1999)
Cueva de las Ventanas (także Cueva de la Ventanilla lub Cueva de la Campana) znajduje się na wschód od miejscowości Píñar (prow. Grenada, wsp. Andaluzja), w górach Sierra Arana (Harana) na wysokości 1015 m n.p.m. To wapienna jaskinia o korytarzach długości 1,2 km i różnicy poziomów 37,5 m (od +8,8 m do -28,7 m). Panuje tu stała temperatura wynosząca 13,1° C. Nazwa jaskini (Jaskinia Okien) pochodzi od trzech dużych otworów, prowadzących do jej wnętrza. Od 1999 r. jaskinia jest dostępna dla turystów. Najstarsze wzmianki o tej jaskini pochodzą z 1485 i 1525 r., jednak celem badań stała się ona dopiero pod koniec XIX w. Jednym z pierwszych był austriacki prahistoryk Hugo Obermaier, który odwiedził jaskinię w 1916 r. W 1954 r. miejscem tym zainteresował się szwajcarski archeolog J. Ch. Spahni, jednak szybko przeniósł się do sąsiedniej jaskini Cueva de la Carihuela (także Carigüela lub Carigela), gdzie rozpoczął badania wykopaliskowe i odkrył ślady pobytu neandertalczyków, datowane na co najmniej ok. 100 tys. lat temu.
Cueva de las Ventanas była zamieszkała przez ludzi już w środkowym paleolicie (ok. 25 tys. lat temu). Z tego czasu pochodzą narzędzia krzemienne neandertalskiej kultury musterskiej. Liczniejsze są znaleziska z czasów późniejszych, m.in. z okresu neolitu (ceramika, ozdoby z kości i muszli) i eneolitu. W części nazywanej El Pasillo, będącej wąskim korytarzem długości ok. 30 m, składano w pradziejach zmarłych.
Jaskinie Baume w Baume-les-Messieurs (dep. Jura, reg. Franche-Comté) były badane wykopaliskowo już w 1896 roku przez Armanda Viré. W rezultacie tych prac okazało się, że jaskinie po raz pierwszy zostały zasiedlone dopiero w okresie neolitu (l’époque larnaudienne). Warstwa kulturowa z tego czasu osiąga grubość 60–80 cm, lecz zawiera niezbyt liczne fragmenty ceramiki i krzemienie.
Voiteur, Francja
(9.07.1951, 23.02.1969 i 20.12.1973)
Kasownik: Pont-en-Royans, 18.08.1972
Pont-en-Royans, Francja
(18.08.1972)
Kasownik: Pont-en-Royans, 28.04.2000 Kasownik: Pont-en-Royans, 5.09.2000
Pont-en-Royans, Francja
(28.04.2000 i 5.09.2000)
Jaskinia Choranche w Pont-en-Royans (dep. Isère, reg. Rodan-Alpy) została odkryta przez poszukujących wody mieszkańców wioski Choranche w latach 70. XIX w. a jej pierwszym badaczem został ok. 1890 roku Oscar Descombaz. Wejście do jaskini znajduje się u postawy wysokiego na 300 m wapiennego urwiska Falaises de Presles, tworzącego naturalny amfiteatr. Długość wszystkich poznanych chodników wynosi ok. 15 km, choć cały system, nazywany Grotte de Couffin, może liczyć nawet ok. 30 km. Pierwsza komora jaskini Choranche (Salle principale) jest jednocześnie największą w jaskini i liczy 60 m średnicy i 18 m wysokości. Wewnątrz panuje stała temperatura ok. 10 °C. Jaskinię udostępniono do zwiedzania w 1965 roku, ale dopiero dwa lata później wybudowano do niej drogę i zamontowano oświetlenie elektryczne. Trasa turystyczna liczy tylko ok. 600 m długości.
Najstarsze ślady pobytu człowieka w okolicy jaskini datowane są na ok. 70 tys. lat temu, ale u stóp urwiska zlokalizowano też stanowiska ze środkowego neolitu oraz eneolitu z wpływami śródziemnomorskimi (rodańsko-prowansalska kultura pucharów dzwonowatych) i północnymi (późna kultura ceramiki sznurowej), a także szereg punktów osadniczych z późniejszych czasów.
Kasownik: Villeneuve, 21.07.1995
Villeneuve, Francja
(21.07.1995)
Całostka Ck (PAP): Francja
Francja, całostka Ck
(tzw. PAP)
Jaskinia Foissac, leżąca 1,5 km na południe od miejscowości o tej samej nazwie (dep. Aveyron, reg. Midi-Pyrénées), została odkryta w 1959, a turystycznie udostępniona w 1973 roku. Ma długość ok. 8 km. Płynie w niej strumień, więc w pradziejach korzystano z jej wnętrza wielokrotnie. W różnych okresach służyła jako schronienie, źródło gliny, a nawet jako cmentarzysko neolitycznej kultury Chassey (2700–2300 BC). W trakcie prac archeologicznych odnaleziono tu wiele prawie całych i liczne fragmenty naczyń glinianych, narzędzia krzemienne, m.in. grociki strzał, szczątki pokonsumpcyjne wielu zwierząt, w tym także ryb, a nawet odcisk w glinie stopy dziecka z neolitu.
13 grudnia 2006 Alain i Sebastien Du Fayet de la Tour (ojciec i syn) przypadkowo odkryli w tej jaskini malowidła z okresu paleolitu. Są one mocno zniszczone przez wapienne nacieki, ale mimo to udało się wyróżnić podobizny bizonów malowane czarną farbą.
Jaskinia Limousis w Conques-sur-Orbiel (dep. Aude, reg. Langwedocja-Roussillon) liczy ok. 15 km długości. Składa się z ośmiu komór ułożonych jedna za drugą, leżących prawie na tym samym poziomie. Jaskinia została oficjalnie odkryta w 1811 roku (z napisów na ścianach jaskini można sądzić, że odwiedzano ją już w 1789 roku), ale dokładnie zbadano ją dopiero w 1897 roku. W 1935 roku zamontowano oświetlenie elektryczne, dzięki któremu udostępniono turystom trasę długości 600 m.
W trakcie przystosowania jaskini dla turystów zniszczona została znaczna część nawarstwień archeologicznych. Zainteresował się nimi dopiero Emile Janard, proboszcz z Limousis i archeolog-amator, który ocalił wiele zabytków, a w 1937 roku sam założył kilka wykopów w pierwszej komorze. Jaskinia służyła jako schronienie zarówno dla niedźwiedzi jaskiniowych (w szczególności wiele kości i śladów pazurów znaleziono w pierwszej komorze), jak i dla ludzi od okresu neolitu, eneolitu i epoki brązu, aż po czasy średniowiecza.
Conques-sur-Orbiel, Francja
(23.08.1969, 18.12.1979, 4.09.1980 i 10.11.2004)
Kasownik: L’Aquila, 8.12.1973
L’Aquila, Włochy
(8.12.1973)
Jaskinia Grotta a Male znajduje się na półn.-zach. od wioski Assergi (prow. L’Aquila, reg. Abruzja), na zboczu Gran Sasso d'Italia, najwyższego (2912 m n.p.m.) masywu Apeninów zbudowanego z wapieni i dolomitów, na wysokości 950 m n.p.m. Została ona odkryta w 1573 roku przez inżyniera wojskowego Francesco De Marchi. Obecnie jest wyposażona w oświetlenie i dostępna dla turystów. Długość korytarzy wynosi ok. 470 m, z których pierwsza część jest łatwo dostępna. Ozdobą wnętrza jaskini są dwa jeziora i piękna szata naciekowa. Kilkadziesiąt metrów poniżej, u podnóża skały, znajduje się pustelnia Santa Maria della Croce z pozostałościami kaplicy.
Grotta a Male była wykorzystywana jako schronienie przez człowieka od neolitu do epoki brązu. Była również miejscem kultu i ceremonii religijnych. Od lat 30. XX wieku były prowadzone w niej wykopaliska, które odkryły złożoną stratygrafię związaną z neolitem, eneolitem i epoką brązu. Wykopaliska prowadzone w latach 1995–1996 doprowadziły do odkrycia blisko 2500 grobów. Jaskinia była też miejscem wytopu i obróbki metali.
Materiały archeologiczne znalezione w Grotta a Male eksponowane są w dawnym klasztorze św. Franciszka w Assergi, w którym obecnie ma siedzibę dyrekcja Parco Nazionale del Gran Sasso e Monti della Laga.
Kasownik: Han-sur-Lesse, 8.06.1996
Han-sur-Lesse, Belgia
(8.06.1996)
Znaczek: Belgia 2692
Belgia, Mi 2692
(8.06.1996)
Kasownik: Han-sur-Lesse, 24.07.1953
Han-sur-Lesse, Belgia
(24.07.1953)
Na datowniku i znaczku ten sam motyw — widok rzeki Lesse wypływającej z jaskini Han-sur-Lesse.
Jaskinia Grottes de Han-sur-Lesse / Grotten van Han (gm. Rochefort, prow. Namur, reg. Walonia) została odkryta w 1804 roku, a w 1856 otwarto ją dla zwiedzających. Całkowita długość jej korytarzy wynosi ok. 15 km (największa na terenie Belgii sieć utworów krasowych), z których tylko 3 km udostępniono turystom. Panuje w niej stała temperatura 12–13 °C. Największym pomieszczeniem jest Salle du Dôme, przez którą przepływa rzeka Lesse. Jej długość wynosi 154 m, szerokość 140 m, a wysokość aż 129 m!
Najstarsze ślady osadnictwa ludzkiego w Grottes de Han pochodzą z neolitu, kiedy to jaskinia była zamieszkana przez ludność kultur ceramiki wstęgowej rytej, Seine-Oise-Marne (np. ozdoby z kości i zębów zwierzęcych z badań Édouarda de Pierponta w Galerie de la Grande Fontaine) i kultury michelsberskiej. Wykorzystywano wtedy jedynie część najbliższą wejścia. Także podwodne badania archeologiczne, prowadzone od 1963 roku, doprowadziły do okrycia w korycie rzeki narzędzi krzemiennych oraz ceramiki.
Zbiory: Musée du Monde Souterrain, Han-sur-Lesse.
Całostka Cp: Belgia P 165 Całostka Cp: Belgia P 166 Całostka Cp: Belgia P 167 Całostka Cp: Belgia P 168 Całostka Cp: Belgia P 169 Całostka Cp: Belgia P 172 Całostka Cp: Belgia P 173 Całostka Cp: Belgia P 174 Całostka Cp: Belgia P 319 II Całostka Cp: Belgia P 347 III Całostka Cp: Belgia P 347 III Całostka Cp: Belgia P 375 I
Belgia, Mi P 165 (1931), P 166 (1931), P 167 (1931), P 168 (1932/33), P 169 (1934), P 172 (1937/39), P 173 (1937/39), P 174 (1937/39), P :319 II — Publibel 1965 (1959), P 347 III — Publibel nr 2385 i 2420 (styczeń 1970), P 375 I — Publibel nr 2603 (1974)
Kasownik: Rochefort, 1.08.1986
Rochefort, Belgia
(1.08.1986)
Frankatura mechaniczna: Rochefort 1, 10.04.1992
Rochefort 1, Belgia
(10.04.1992)
Frankatura mechaniczna: Rochefort 1, 17.11.1992
Rochefort 1, Belgia
(17.11.1992)
Frankatura mechaniczna: Rochefort 1, 13.03.2000
Rochefort 1, Belgia
(13.03.2000)
Frankatura mechaniczna: Han, 6.06.2012
Han (?), Belgia
(6.06.2012)
Całostka Cp: Belgia P 222 A I Całostka Cp: Belgia P 222 B I
Belgia, Mi P 222 A, Publibel nr 685
i P 222 B, Publibel nr 808
(1946)
Jaskinia Grottes de Rochefort / Grotten van Rochefort (gm. Rochefort, prow. Namur, reg. Walonia) od pewnego czasu jest nazywana Grottes de Lorette-Rochefort, od znajdującej się w pobliżu kaplicy. Jest on mniej sławna i o wiele rzadziej odwiedzana od leżącej w odległości 5 km jaskini Han-sur-Lesse. Została odkryta w 1865 roku. W jej wnętrzu najbardziej imponującymi formacjami są Val d'Enfer (Piekielna Dolina) i wysoka na prawie 90 m Salle du Sabbat. W badaniach jaskini uczestniczył też zespół kierowany przez Norberta Castereta.
Jaskinia była wielokrotnie zamieszkiwana w epoce kamienia, a także i później. Aktywność ludzka skupiała się w salle des Troglodytes, do której prowadzi galeria długości 25 i szerokości 2–3 m. W tej „Sali Troglodytów”, tj. komorze o rozmiarach 25×8 m, panuje stała temperatura 13 °C. Już w 1873 roku przeprowadzono tu pierwsze wykopaliska. W latach 1902–1903 badania pierwszych trzech komór przeprowadził Édouard de Pierpont (1871–1946), ale dokumentacja z tych prac zaginęła w czasie wojny. Wiadomo tylko, że wśród odkrytych materiałów były głównie fragmenty ceramiki z neolitu, epoki brązu i okresu rzymskiego. Kolejne metodyczne prace archeologiczne rozpoczęto dopiero w 2001 roku pod kierunkiem Stéphana Hinguant. Ciekawych odkryć dokonano w 2006 r., kiedy to znaleziono kości niedźwiedzi i wilków, mały basen dla dzieci oraz płytkę z piaskowca z wyrytym wizerunkiem górskiego kozła. Najstarsze osadnictwo w jaskini Rochefort związane jest z ludnością kultury solutrejskiej, a najmłodsze z XIV/XVI w., kiedy to jaskinię wykorzystywano jako piwnicę. Występują też poziomy osadnicze z okresów końca mezolitu i neolitu.
Znaczek: Grecja 1406
Grecja, Mi 1406
(15.03.1980)
Jaskinie Diros (Διρός) to system trzech jaskiń: Vlihada (Βλυχάδα), Alepotripa (Αλεπότρυπα) i Katafugio (Καταφύγιο), utworzonych przez podziemne rzeki, położonych na półwyspie Mani, nad Zatoką Messyńską, ok. 4 km od wsi Diros (Διρός), na południe od Areopoli (nomos Lakonia, reg. Peloponez).
W 1949 roku, Ioannis i Anna Petrochilos zbadali 5.000 m² znanej od końca XIX w. jaskini Vlihada, liczącej w sumie 33.400 m² powierzchni, i odkryli przy tym kości zwierząt sprzed 2 mln. lat, m.in. bizona i hipopotama. Obecnie jaskinię można zwiedzać łódką i częściowo pieszo.
W 1958 roku Ioannis i Anna Petrochilos podjęli prace w przypadkowo odkrytej jaskini Alepotripa, położonej 200 m na wschód od poprzedniej. Choć powierzchnia jaskini wynosi 6500 m², to aż 5900 m² przypada na podziemną rzekę. Średnia temperatura w jej wnętrzu wynosi 19 °C, a wody 18 °C. Badania archeologiczne w jaskini rozpoczęły się w 1970 r. Kierował nimi Giorgos Papathanasopoulos. Ujawniły one ślady pobytu ludzi z późnego i schyłkowego neolitu (ok. 4800–3200 BC): fragmenty naczyń zdobionych malowaniem lub ornamentem reliefowym, narzędzia i broń z obsydianu, kamienia i kości, rysunki naskalne oraz groby szkieletowe, w których zmarłych układano na boku, w pozycji skurczonej (część znalezisk jest eksponowana w małym muzeum przy wejściu do jaskini). Jedną z przyczyn przyciągających ludzi do tej jaskini była znajdująca się w niej obfitość wody pitnej. Naukowcy sądzą, że pod koniec neolitu trzęsienie ziemi spowodowało zalanie wnętrza jaskini przez morze oraz zasypanie jedynego wejścia do niej. Mieszkający w jaskini ludzie zginęli wskutek utopienia się, bądź głodu, a pobliskie osady zostały opuszczone z powodu braku dostępu do słodkiej wody.
Jaskinia Katafugio położona jest 500 m na lewo od drogi prowadzącej do dwóch poprzednio wymienionych jaskiń. Jej powierzchni wynosi 2.700 m², a długość korytarzy 700 m.
Jaskinie Dyros, nadal nie w pełni zbadane, są jednymi z największych i najbardziej spektakularnych w Europie. Znajdują się tu niesamowite formacje stalaktytów i stalagmitów, podziemny strumień i jeziora, wąskie przejścia i ogromne komory.
Znaczek: Węgry 2025
Węgry, Mi 2025 A
(15.05.1964)
Znaczek: Węgry 4043
Węgry, Mi 4043 A
(14.08.1989)
Znaczek: Słowacja 280
Słowacja Mi 280
(12.06.1997)
Znaczek: Węgry 4738
Węgry, Mi 4738
(24.06.2002)
Znaczek: Węgry 4549
Węgry, Mi 4549
(6.05.1999)
W leżących na pograniczu Słowacji i Węgier jaskiniach Domica (wejście do niej znajduje się 2,5 km na płd.-wsch. od wsi Dlhá Ves, okr. Rožňava, Košický kraj) i Baradla w Parku Narodowym Aggtelek (wejście między wsiami Aggtelek i Jósvafő, pow. Kazincbarcika, kom. Borsod-Abaúj-Zemplén), tworzących razem jeden wielki podziemny kompleks o długości ok. 24 km (z czego 18,8 km na terenie Węgier), znajdują się liczne ślady osadnictwa ludzkiego z okresu neolitu, a nawet paleolitu.
Odkryta w 1926 roku jaskinia Domica była zamieszkiwana przez społeczności kultury bukowogórskiej (ok. 5000–4700 BC). Znaleziono tu ponad 200 naczyń i ich fragmentów, a także tarasowato rozmieszczone wykopy na brzegu podziemnej rzeki Styks, z zachowanymi w delikatnej jaskiniowej glinie śladami uderzeń kamiennych siekier, gdzie pozyskiwano surowiec do produkcji ceramiki. Ponadto odkryto różne wyroby z kości: np. najstarszy w Europie grzebień, szydła, groty, pierścień, pierścionek i haczyk wędki, a ponadto naszyjniki z muszli i zębów zwierzęcych, narzędzia kamienne, m.in. siekiery, młoty, kliny, noże i skrobacze, odciśnięty w glinie ślad po najstarszej na Słowacji tkaninie, przęśliki i ciężarki tkackie. Głębsze części jaskini były prawdopodobnie miejscem kultu, gdyż tutaj zachowały się na ścianach malowidła wykonane węglem drzewnym. Jaskinia Domica była też krótko zamieszkała przez ludność kultury wschodniosłowackiej ceramiki linearnej, zwanej też kulturą Alföld (5700–5000 BC). Odkryto tutaj również krzemienny grot liściowaty paleolitycznej kultury szeleckiej (ok. 35 tys. lat temu).
Całostka Cp: Czechosłowacja P 108 Całostka Cp: Czechosłowacja P 108
Czechosłowacja, P 108 (il. 30)
(1949 r.)
Nădrag, Rumunia
(2.08.1987)
Naczynie gliniane z jaskini „Peştera cu Aven”, nazywanej też „Peştera cu Trei Intrări” (Jaskinia o trzech wejściach).
Jaskinia znajduje się w zachodniej części gór Poiana Ruscă, na południe od wsi Nădrag (okr. Timiş, Banat), po lewej stronie doliny potoku Corneţ, będącego dopływem rzeczki Nădrag. Była ona zamieszkała w okresie późnego neolitu — znalezione tutaj materiały archeologiczne należą do kultury Coţofeni.

Na znaku opłaty całostki także narzędzia pracy archeologów: pędzelek oraz szpachelka.
Rumunia, Mi U 1301
(1987)
Kasownik: Polovragi, 24.10.1981 Całostka Ck: Rumunia U 954
Polovragi, Rumunia
(24.10.1981)

Rumunia, Mi U 954
(1978 r.)
Znaczek: Rumunia 3536
Rumunia, Mi 3536
(25.08.1978)
Jaskinia Polovragi (okr. Gorj, Wołoszczyzna), w której odkryto wiele kości niedźwiedzi jaskiniowych sprzed ok. 20 tys. lat, a także ceramikę neolityczną.
Jaskinia ma długość ok. 10,3 km, ale do zwiedzania udostępniono, po zelektryfikowaniu jaskini w 1984 r., zaledwie niecałe 900 m. Jaskinia znajduje się w bardzo wąskim wąwozie Olteţului (wznoszące się na 200–300 m w górę skały oddalone są od siebie u dołu niekiedy tylko na 3–5 m, a w górze na 10–20 m), wcinającym się między stoki gór Căpăţâna i Parâng. Wejście do niej znajduje się po prawej stronie wąwozu, 200 m od jego początku i tylko 20 m od drogi prowadzącej przez wąwóz. Ogromny portal jaskini wykorzystywany jest jako parking samochodowy, a gdyby nie zamykająca wejście krata, do jaskini można by było wjechać samochodem! W jaskini znajdują się też rysunki wykonane w XVII w. przez mnicha Pahomie z pobliskiego klasztoru, który przez pewien czas nawet tutaj mieszkał!
Całostka Cp: Norwegia DPB 12 Całostka Cp_rv: Norwegia DPB 12
Norwegia, Mi DPB 12
(8.08.1988)
Na ilustracji kartki pocztowej jaskinia Svarthola (Czarna Jaskinia) koło Viste (gm. Randaberg, okr. Rogaland), mierząca 9 m głębokości, 5 m szerokości i 3 m wysokości. Obecnie znajduje się ona dość daleko od brzegu morskiego, na wysokości 16 m n.p.m., jednak w epoce kamienia morze dochodziło prawie do wylotu jaskini. Zdjęcie pochodzi z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 1939 roku.
Zbiory: Arkeologisk museum, Stavanger.

Jaskinia ta była zamieszkiwana (z przerwami) od ok. 6000 BC do ok. 500 n.e. Najintensywniej użytkowano ją w starszej epoce kamienia (ok. 6000–4000 BC), kiedy to zamieszkiwała tu ok. 25-osobowa grupa ludzi. Liczne są także ślady pobytu ludzi z okresu neolitu. W trakcie badań wykopaliskowych w grubej warstwie kulturowej znaleziono m.in. kości zwierzęce pochodzące z ok. 50 gatunków ssaków i ptaków, poroże jelenia, narzędzia krzemienne, a także szkielet 15-letniego chłopca.